ЇНДЭСНИЙ КОМИСС

Улаанбаатар хот

Гарчиг

НЭГ. ХЇНИЙ ХУВИЙН ЭРХ, ЭРХ ЧЄЛЄЄНИЙ ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

1.1.    РђРјСЊРґ явах СЌСЂС…
1.2. Халдашгїй чєлєєтэй байх эрх
1.3. Шїїхэд гомдол гаргах эрх
1.4. Бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нєхєн тєлїїлэх эрх
1.5. Єєрийн болон гэр бїлийн гишїїд, эцэг эх, їр хїїхдийнхээ эсрэг мэдїїлэг єгєхгїй байх эрх
1.6. Єєрийгєє ємгєєлєх, хууль зїйн туслалцаа авах эрх
1.7. Нотлох баримтыг шалгуулах эрх
1.8. Шударга шїїхээр шїїлгэх эрх
1.9. Шїїх ажиллагаанд биеэр оролцох эрх
1.10. Шїїхийн шийдвэрийг давж заалдах эрх
1.11. Уучлал хїсэх эрх
1.12. Шашин шїтэх, эс шїтэх эрх чєлєє
1.13. Улсынхаа нутаг дэвсгэрт чєлєєтэй зорчих эрх
1.14. Тїр буюу байнга оршин суух газраа сонгох эрх
1.15. Гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрx

 

ХОЁР. ХЇНИЙ УЛС ТЄРИЙН ЭРХ, ЭРХ ЧЄЛЄЄНИЙ ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

 

2.1. Тєрийг удирдах хэрэгт оролцох эрх
2.2. Нам, олон нийтийн байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрх
2.3. Эрэгтэй эмэгтэй хїмїїсийн тэгш эрх
2.4. Тєрийн байгууллага албан тушаалтанд єргєдєл, гомдол гаргаж шийдвэрлїїлэх эрх
2.5. Итгэл їнэмшилтэй байх, мэдээлэл хайх, хїлээн авах, їзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал цуглаан хийх эрх, эрх чєлєє

 

ГУРАВ. ХЇНИЙ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРХИЙН ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

3.1. Эд хєрєнгє шударгаар олж авах, эзэмших, ємчлєх эрх
3.2 Аж ахуй эрхлэх эрх
3.3. Зохиол бїтээл туурвих, тїїнийхээ їр шимийг хїртэх эрх
3.4. Хєдєлмєрлєх эрхийн тєлєв байдал

ДЄРЄВ: ХЇНИЙ НИЙГЭМ, СОЁЛЫН ЭРХИЙН ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

4.1. Нийгэм хангамжийн эрх
4.2. Эрїїл мэндээ хамгаалуулах эрх
4.3. Сурч боловсрох эрх

ДЇГНЭЛТ

 

 

ЄМНЄХ ЇГ

Хїний эрхийн Їндэсний Комиссын тухай хуульд заасны дагуу Монгол Улс дахь хїний эрх, эрх чєлєєний байдлын тухай Улсын Их Хуралд илтгэж байна.

Хїний эрхийн Їндэсний Комисс байгуулагдан ажилласан нэг жил гаруйн хугацаанд явуулж ирсэн їйл ажиллагаа, дангаараа болон бусадтай хамтарч хийсэн судалгаа, тєрийн болон тєрийн бус байгууллагуудын сэдэвчилсэн, хэсэгчилсэн зарим судалгаа, тайлан, хяналт шалгалтын ажилдаа тулгуурлан энэхїї илтгэлийг гаргаж байна.

НЇБ-ын санхїїжилтээр хийгдсэн “Хїний эрхийн їндэсний хєтєлбєр боловсруулах” тєслийн хїрээнд 2001 оны таваас наймдугаар сарын хооронд зохион байгуулагдсан Хїний эрхийн тєлєв байдлын судалгааны ажилтай тус Комиссын їйл ажиллагаа давхацсан нь энэ илтгэлийг гаргахад ихээхэн ач холбогдолтой болсон юм. Энэхїї судалгааны ажилд Хїний эрхийн Їндэсний Комисс анх сургалт семинар зохион байгуулах їеэс эхлэн оролцож, Комиссын ажилтнууд тєвийн судалгааны таван багт хуваагдан ажиллаж, хоёрыг нь Комиссын гишїїд ахалж ажилласан ба нэгдсэн тайланг гаргахад идэвхитэй оролцсон.

Уг судалгааны ажлыг нийслэл хот болон бїх аймагт, 127 сум, 8822 єрх, 579 аж ахуйн нэгж, байгууллага, 60 шахам мянган иргэдийг хамруулан хийжээ. Судалгааны ажлыг гардан зохион байгуулагчид хамтарч тайлангаа ном болгож /Монгол Улс дахь хїний эрхийн тєлєв байдал, УБ, 2001 он/ хэвлїїлж, єргєн олон нийтэд 2001 оны 12 дугаар сарын 10-нд Олон улсын Хїний эрхийн єдрєєр єргєн барьсан.

Дээрх тайлан нь энэхїї илтгэлийн їндсэн суурь дэвсгэр болсон ба гол гол дїгнэлт, томьёоллыг тїїн дээр тулгуурласан болно.

Тїїнээс гадна илтгэлийг боловсруулахдаа иргэдийн єргєдєл, гомдлын мєрєєр хийсэн хяналт шалгалтын ажлын їр дїн, тодорхой сэдвээр явуулсан судалгаа, семинар, сургалтын материал, Засгийн газрын Хїний эрхийн тайлан, мэдээлэл, гадаад зарим улс оронд хэвлэгдсэн тайлан, илтгэл, бие даасан судлаачдын бїтээл, туурвилыг зохих тївшинд ашигласан юм.

Илтгэлийг хувийн эрх, эрх чєлєє, улс тєрийн эрх, эрх чєлєє, эдийн засгийн эрх, эрх чєлєє, нийтийн эрх, эрх чєлєє, гэж нийтээр хїлээн зєвшєєрдєг дєрвєн бїлэглэлээр нь ангилсан болно.

НЭГ. ХЇНИЙ ХУВИЙН ЭРХ, ЭРХ ЧЄЛЄЄНИЙ ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

 

Хїний хувийн эрх, эрх чєлєє нь ардчиллын чухал їнэт зїйл юм.

Энэхїї бїлэг эрх, эрх чєлєє тухайн улс оронд хэрхэн биеллээ олж, ямар хэмжээнд байгаагаар нь уг улсын ардчиллын тївшинг хэмждэг.

1.2.           РђРјСЊРґ явах СЌСЂС…

 

Їндсэн хуулийн хїрээнд амьд явах эрхийн баталгаажилт олон улсын эрхийн хэм хэмжээнд нийцэж байна.

 

Монгол улс бол цаазаар авах ялыг халаагїй улсын тоонд ордог бєгєєд Эрїїгийн хуульдаа уг ялыг хэрэглэж болохгїй субъектуудыг нэлээд эртнээс тогтоож, мєрдєж ирсэн онцлогтой.

 

1961 онд батлагдсан Эрїїгийн хуульд эмэгтэйчїїд ба 60-аас дээш насны эрэгтэйчїїд, тїїнчлэн уг гэмт хэргийг їйлдэх їед 18 насанд хїрээгїй байсан хїмїїст цаазаар авах ялыг оногдуулж болохгїй /хуулийн 18 дугаар зїйл/ гэж заасан байв. Энэ зарчим єнєєг хїртэл хэлбэрэлтгїй хэрэгжиж иржээ.

 

1993 оны шинэчлэн найруулсан Эрїїгийн хуулийн таван зїйлд цаазаар авах ялыг оногдуулахаар заасан бол 2002 оны 9 дїгээр сарын 1-нээс эхлэн дагаж мєрдєх Эрїїгийн шинэ хуульд зургаан зїйлд цаазаар авах ялыг хэрэглэж болохоор байна. Цаазаар авах ялгїй байсан нэг зїйлд шинээр уг ялыг /”Зандалчлах” 177.2-р зїйл/ нэмж оруулжээ.

 

Тїїнчлэн Эрїїгийн хуучин хуульд бусдыг хїндрїїлэх нєхцєл байдалтайгаар алахад гэмт хэргийн зїйлчлэлийг хїндрїїлэх 14 тєрлийн їйлдэл байсан бол шинэ хуулиар 3-ыг нэмж, 17 тєрлийн їйлдэл болжээ. Єєрєєр хэлбэл, гурван їйлдэлд нэмж цаазаар авах ял оноож болох байна.

 

Шїїхийн практикийг судалж їзэхэд єдгєє зєвхєн хїнийг хїндрїїлэх нєхцєл байдалтайгаар алах гэмт хэрэг болох ЭХ-ийн 86 дугаар зїйлийн 2-т заасан тохиолдолд л уг ялыг хэрэглэж байна. 1990 оноос хойш єєр їйлдэлд энэ ялыг хэрэглэсэнгїй.

 

1990-2000 онд анхан шатны шїїх цаазаар авах ялыг 259 хїнд оногдуулсан байх ба сїїлийн таван жилийг /1996-2000/ ємнєх таван жилтэй /1990-1995/ нь харьцуулахад цаазаар авах ялыг хэрэглэх явдал 60 гаруй хувиар буурчээ.

 

Цаазаар авах ял оногдуулсан шїїхийн таслан шийдвэрлэх тогтоолыг давах шатанд хянагдсан эсэхээс їл хамаарч заавал Улсын Дээд шїїхийн хяналтын шатны шїїхээр хянах журмыг 1993 оноос /Шїїхийн тухай хуулийн 24 дїгээр зїйлийн 3.10/ эхлэн мєрдсєн нь Иргэний болон улс тєрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын “ . . . Энэхїї шийтгэлийг гагцхїї эрх бїхий шїїхээс гаргасан таслан шийдвэрлэх эцсийн тогтоолыг биелїїлэх замаар хэрэгжїїлж болно” гэсэн заалттай нийцсэн байна.

 

Цаазаар авах ялыг уучлах, хэвээр їлдээх эсэх нь Монгол Улсын Ерєнхийлєгчийн бїрэн эрхэд хамаардаг тул Улсын Дээд шїїхээр хянасны дараа цаазаар авах ял шийтгїїлсэн этгээдэд уучлал їзїїлэх їндэслэл байгаа эсэхийг Монгол Улсын Ерєнхийлєгч хянан їздэг.

 

Цаазаар авах ялыг хэрэглэхдээ хїнийг хилсдїїлэхгїй байх хуулийн баталгаа байгаа ч гэсэн цагдаа-мєрдєн байцаахын зарим ажилтан, сэжигтэн, яллагдагч нарт бие махбодь, сэтгэл санааны дарамт шахалт їзїїлэн, хилсээр хэрэг хїлээлгэх, улмаар шїїх тїїнийг нь їндэслэн таслан шийдвэрлэж, цаазаар авах ялыг хилсээр оногдуулах ноцтой алдаа арилаагїй байна. Жишээ нь: Завхан, Говь-Алтай аймгийн шїїх хэргийн бїрдэл хангагдаагїй, шїїгдэгчийн гэм буруу хєдєлбєргїй тогтоогдоогїй байхад иргэн “Э”-д бусдыг санаатай алсан хэргээр цаазаар авах ялыг гурав дахин оногдуулсан байх бєгєєд тэдгээр таслан шийдвэрлэх тогтоолыг тухай бїрт нь дээд шатны шїїх хїчингїй болгож байжээ. : /609003 тоот эрїїгийн хэргээс/

 

Улсын Дээд шїїхийн давах шатны шїїх 2000 онд анхан шатны шїїхийн цаазаар авахаар шийдвэрлэсэн таслан шийдвэрлэх тогтоолуудаас 3-ыг єєрчилж, 2-ыг хїчингїй болгожээ.

 

1.2. Халдашгїй чєлєєтэй байх эрх

Їндсэн хуулиас їзэхэд иргэний халдашгїй чєлєєтэй байх эрхэд хувь хїний нэр тєр, алдар хїнд, бие сэтгэл, эд хєрєнгє, хувийн болон гэр бїлийн нууц, захидал харилцаа, орон байрны халдашгїй дархан байдлыг хамран баталгаажуулжээ.

Иргэний “халдашгїй чєлєєтэй байх эрх”-ийн хамгийн чухал, гол баталгаа бол тєрийн эрх бїхий байгууллага, албан тушаалтны зїгээс хуулийн їндэслэл, нотолгоогїйгээр баривчлахгїй, хорихгїй, эрх чєлєєг нь хязгаарлахгїй, нэгжихгїй байх явдал юм.

Їндсэн хууль, бусад хууль тогтоомж, тухайлбал, Эрїїгийн байцаан шийтгэх хууль /1963 он/, Захиргааны хариуцлагын тухай хууль /1992 он/, Цагдаагийн байгууллагын тухай хууль /1993 он/, Сэжигтэн, яллагдагчийг албадан саатуулах, цагдан хорих шийдвэрийг биелїїлэх тухай хууль /1999 он/ болон зарим хуульд тодорхой гэмт їйлдэл, захиргааны зєрчилд сэжиглэгдсэн, холбогдсон иргэнийг албадан ирїїлэх, албадан саатуулах, баривчлах, цагдан хорих, орон байранд нь болон биед нь нэгжлэг, їзлэг хийх журам, їндэслэлийг хуульчилж єгсєн.

Энэхїї хурц, тєвєгтэй асуудлыг авч їзэхийн тулд юуны ємнє Монгол улсад тїр саатуулах, албадан саатуулах, цагдан хорих ямар журам, дэглэм байгаа, тэдгээрийг хэн зєвшєєрдєг, ямар нєхцєлд, ямар хугацаагаар хоригддог зэргийг нэгтгэж, хїний халдашгїй, чєлєєтэй байх эрхийн хїрээнд хууль  тогтоомжид дїн шинжилгээ хийвэл дараах байдал харагдаж байна.

1.2.1. Тїр саатуулах

- Цагдаагийн байгууллага нь гэмт хэрэг, захиргааны зєрчил їйлдсэнд сэжиглэгдсэн этгээдийн нэр, хаягийг тодруулах, албадан саатуулах їндэслэл байгаа эсэхийг тогтоохын тулд уул этгээдийг 6 цаг хїртэл хугацаагаар тїр саатуулж болно. /Цагдаагийн байгууллагын тухай хууль,1993 он, 24 дїгээр зїйл/,

- Зєрчлийг таслан зогсоох, зєрчлийн тухай тэмдэглэл їйлдэх їед шаардлагатай гэж їзвэл зєрчил гаргасан этгээдийг сумын Засаг дарга, цагдаагийн байгууллагын эрх бїхий ажилтан, хилийн тєлєєлєгч, тїїний орлогч, туслах захиргааны журмаар албадан саатуулж болно. Зєрчил гаргасан этгээдийг “захиргааны журмаар тїр саатуулах хугацаа 6 цагаас илїї байж болохгїй. /Захиргааны хариуцлагын тухай хууль, 1992 он, 13 дугаар зїйл/,

-   Хараа хяналтгїйгээс амь нас, эрїїл мэнд нь хохирч болзошгїй 16 хїртэлх насны, хаяг, эцэг эх, харгалзан дэмжигч нь тодорхойгїй хїїхдийг цагдаагийн байгууллагын эрх бїхий ажилтан 48 цаг хїртэл хугацаагаар тїр саатуулж болно.

/Хараа хяналтгїй хїїхдийг тїр саатуулах тухай хууль, 1994 он, 1 дїгээр зїйл/,

- Тагнуулын Ерєнхий газарт харьяалуулсан гэмт хэргийн сэжиг бїхий этгээдийг тїр албадан саатуулах” /хугацаа заагаагїй/ /Тагнуулын байгууллагын тухай хууль, 1999 он, 12.1.5/,

- Хэрэг бїртгэх эрх бїхий албан тушаалтан нь улсын хилийн болон хил орчмын дэглэм зєрчсєн этгээдийг тэмдэглэл їйлдэх зорилгоор 3 цаг хїртэл. . . саатуулах /Улсын хилийн тухай хууль, 1993 он, 33 дугаар зїйл/.

Эдгээрээс їзэхэд олон байгууллагын янз бїрийн албан тушаалтан, єєр єєрийн эрхэлсэн ажлын чиглэлээр иргэнийг саатуулах эрхтэй бєгєєд “тїр саатуулах” гэдэг нь 3 цагаас 48 цаг хїртэл, Тагнуулын тухай хуулиар бол тодорхой хугацаагїйгээр їргэлжилж болох байна.

1.2.1.1. Ноцтой асуудал бол аль ч байгууллагын хувьд тїр саатуулах байрны нєхцєл, журам, саатуулагдсан этгээдийн эрх зїйн байдлын талаар тогтоосон хэм хэмжээ байхгїй, иймээс хэнийг ч ямар ч їндэслэлээр хамаагїй, аль тааралдсан агуулах, єрєє тасалгаанд хорьж саатуулдаг байна.

Хїний эрхийн Їндэсний Комиссоос Улаанбаатар хотын Баянгол, Баянзїрх, Сонгинохайрхан, Хан-Уул, Чингэлтэй, Сїхбаатар дїїргїїдийн цагдаагийн хэлтсийн “тїр саатуулах” /6 цагийн/ байруудад хийсэн шалгалт, судалгаанаас їзэхэд зєвхєн 2001 оны нэгдїгээр улиралд тэдгээрт бїрэн бус мэдээгээр 7595 хїн саатуулагджээ. Жишээлбэл: /2001 оны IV сард/ Шалгалт судалгаа зэрэг хийсэн нэг єдєр гэхэд дээрх зургаан дїїргийн цагдаагийн байруудад 45 хїн тїр саатуулагдаж байсны 9-ийг нь зургаагаас илїї цагаар, заримыг нь 12 цагаас 22 цаг хїртэл хугацаагаар саатуулж хууль, хїний эрхийг ноцтой зєрчсєн байв. /Нийслэлийн цагдан хорих тєв, албадан саатуулах байруудад хийсэн шалгалтын материал, 2001 он, ХЭЇК/

1.2.1.2. Єєр нэг ноцтой зєрчил бол тїр саатуулах єрєєнїїдийн нєхцєл маш муу, цонх, агааржуулалт, гэрэлтїїлэг байхгїй, бетонон шалтай, суух сандал ч /Сїхбаатар дїїргийнхээс бусад нь/ байхгїй, нэг хїнд оногдох талбай маш бага байв. Баянгол, Баянзїрх, Сонгинохайрхан, Сїхбаатар, Хан-Уул дїїргийн тїр саатуулах байранд хийсэн шалгалтаар нэг хїнд 0.66 м2- 1.8 м2 талбай ноогдож буй тооцоо гарчээ. Цагдаагийн тухай хууль гарсаар арав шахам жил болж байхад тїр саатуулах байрны талаар /2001 оны V сар хїртэл/ ямар нэг журам тогтоогоогїй, хяналтгїй ажиллаж ирсэн байна. Жишээлбэл: УБТЗ-ын цагдаагийн хэлтсийн тїр саатуулах байр нь 2.8 х 2.7 м талбайтай, цонхгїй, агаар їлээх хоолой нь ажилладаггїй, агаарын солилцоогїй, маш бїгчим, эхїїн їнэртэй бєгєєд прокурорын шалгалтын їед нэг єрєєнд 8 эрэгтэй, нэг эмэгтэй хїнийг 2-14 цаг хамт саатуулсан, шалгалтын ємнєх 8 єдрийн туршид 7-10 хїнийг тогтмол тїр саатуулсан, нэг єдєр 20 хїнийг тэр єрєєнд саатуулсан зэрэг нь тогтоогдсон (нэг хїнд 0.3 м2 талбай ноогдож байсан байна).

/Прокурорын илтгэх хуудас, 2000.4.10/

1.2.2. Албадан саатуулах

Эрїїгийн байцаан шийтгэх хуульд зааснаар /137-р зїйл/: Хэрэг бїртгэх байгууллага, мєрдєн байцаагч, прокурор дараах їндэслэлээр сэжигтэнг 72 цагийн хугацаагаар албадан саатуулж болно.

1. Уг этгээд оргон зугатахыг завдсан

2. Байнга оршин суух орон байргїй

3. Хэн болох нь тогтоогдохгїй байгаа буюу онц хїнд, хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн гэх їндэслэл байвал.

Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд зааснаар зєрчил гаргасан этгээдийг ноцтой хор уршиг бий болгоход хїргїїлэхгїй байх зайлшгїй шаардлагатай тохиолдолд харьяалах шїїхэд албан ёсоор мэдэгдэж, тїїнийг 72 цаг хїртэл хугацаагаар захиргааны журмаар албадан саатуулж болно. Улсын хилийн дэглэм зєрчигчийн хувийн байдлыг нотлох баримт бичиггїй тохиолдолд прокурорын зєвшєєрєлтэйгээр 10 хоног хїртэл хугацаагаар саатуулж болохоор байна.

Эрїїгийн хэргийн сэжигтнийг прокурорт мэдэгдэж, захиргааны зєрчлийн сэжигтнийг нь болохоор шїїхэд мэдэгддэг, прокурор болохоор уг албадан саатуулах тогтоолыг їндэслэлгїй гэж їзвэл хїчингїй болгодог, шїїх албадан саатуулах мэдэгдэл авсны дараа ямар арга хэмжээ авах нь тодорхойгїй байгаа, зарим тохиолдолд 72 цагаар албадан саатуулах їед прокурорт ч, шїїхэд ч мэдэгдэх шаардлагагїй байгаа зэрэг нь хууль тогтоогчийн зїгээс хїний халдашгїй эрхтэй холбоотой энэ чухал асуудалд нэгдмэл шалгуураар ханддаггїйн илрэл юм.

Зїй нь, Монгол улсын нэгдэн орсон, хїлээн зєвшєєрсєн олон улсын эрхийн хэм хэмжээгээр бол, баривчлагдсан буюу саатуулагдсан хїний асуудлыг зєвхєн шїїн таслах эрх бїхий албан тушаалтан шийдвэрлэх ёстой бєгєєд, ер нь аливаа хууль бус хорих, баривчлах їйл ажиллагааны талаар гаргасан гомдлыг зєвхєн шїїх авч хэлэлцэн, тогтоол гаргах ёстой байна.

Эрїїгийн байцаан шийтгэх шинэ хуульд /2002 он/ албадан саатуулах /баривчлах/, цагдан хорих асуудлыг шїїхээр шийдвэрлэхээр тогтоосон нь олон улсын нийтээр хїлээн зєвшєєрсєн хэм хэмжээнд нийцэж байна. Энэ хуульд албадан саатуулах гэсэн ойлголтыг “баривчлах”-аар сольсон байгаа бєгєєд хэдийгээр хуульд баривчлах хугацааг шууд заагаагїй боловч хуулийн 59 дїгээр зїйлээс 72 цагийн /24 цаг+48 цаг/ хугацаатай гэдэг нь ойлгогдож байна.

Энэ хуулийн “Баривчлах” гэсэн Наймдугаар бїлэг-ийг хїний халдашгїй байх эрхийн хїрээнд авч їзвэл дараах дїгнэлтийг хийж болох байна.

1.      Хууль тогтоогч Сэжигтнийг баривчлах асуудлыг онцлон авч С—Р·СЌР¶ тусгайлсан бїлгээр СЌРЅСЌ асуудлыг зохицуулжээ.

Хэдийгээр ємнєх байцаан шийтгэх хуулийг хїний эрхийн талаас нь шїїмжилдэг боловч уг хуульд ийм тусгайлсан бїлэг байгаагїй.

2.      Хуулийн 58.1-СЂ Р·С—Р№Р» “Сэжигтэн РѕСЂРіРѕРЅ зугатахыг завдсан, СЌСЃС…С—Р» С…С—РЅРґ, РѕРЅС† С…С—РЅРґ РіСЌРјС‚ С…СЌСЂСЌРіС‚ СЃСЌСЂРґСЌРіРґСЌС… хангалттай їндэслэл байгаа Р±РѕР» тїїнийг баривчилна” РіСЌСЃРЅСЌСЌСЃ С—Р·СЌС…СЌРґ сэжигтнээр тооцогдсон С…С—РЅ Р±С—СЂРёР№Рі зєвхєн баривчилж байхаар хуульчлагджээ.

“Оргон зугатахыг завдах” гэдэг нь ихэвчлэн хэрэг бїртгэгч, мєрдєн байцаагч нарын їзэмжийн асуудал байдаг. Хєнгєн гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хїнийг ч энэ їндэслэлээр албадан саатуулж болох байна.

“Хїнд гэмт хэрэг”-т Эрїїгийн хуулийн /2002 он/ 17.4-д зааснаар “нэг сарын хєдєлмєрийн хєлсний доод хэмжээг хоёр зуун тавин нэгээс таван зуу дахин нэмэгдїїлсэнтэй тэнцэх хэмжээний тєгрєгєєр торгох, эсхїл таван жилээс дээш арван жил хїртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэхээр заасан гэмт хэргийг” тооцдог. Хїнд хэрэгт олон тєрлийн їйлдэл тооцогддог. Жишээ нь: Татвар тєлєхєєс зайлсхийсэнд сэрдэгдэхэд заавал /ЭХ-ийн 166.2-р зїйл/ баривчлагдах ёстой болж байна.

3.      Р­РЅСЌС…С—С— баривчлах тухай заалт РЅСЊ Иргэний болон улс тєрийн СЌСЂС…РёР№РЅ тухай олон улсын Пактын цагдан С…РѕСЂРёС… РЅСЊ нийтлэг журам байх ёсгїй РіСЌСЃСЌРЅ зарчимтай шууд зєрчилдєж байна.

4.      РќСЌРіСЌРЅС‚ РіСЌРјС‚ С…СЌСЂСЌРіС‚ СЃСЌСЂРґСЌРіРґСЌС…СЌРґ заавал баривчлагдах учраас дараачийн таслан сэргийлэх арга хэмжээг цагдан С…РѕСЂРёС…РѕРѕСЂ авах магадлал єндєр байх болно.

1.2.2.2. Албадан саатуулах асуудлын гол цєм нь эрїїгийн хэргийн хувьд ч, захиргааны зєрчлийн хувьд ч саатуулагдсан хїн хожим гэм буруутай нь тогтоогдож, ял, захиргааны шийтгэл хїлээх ёстой хїн байж уу, їгїй юу гэдэгтэй шууд холбоотойд оршино. Шалгалт, судалгааны дїнгээс їзэхэд, харамсалтай нь цагдаагийн байгууллага, тїїний холбогдох албан тушаалтнууд хїний халдашгїй дархан эрхэнд хуулийн їндэслэлгїйгээр халдаж, албадан саатуулах эрхээ хэтрїїлэх явдал хавтгайрч байгаа нь бодит їнэн болж байна.

Улсын Ерєнхий прокурорын газраас /2000 оны I улиралд/ нэгдсэн удирдамжаар бїх аймаг,хотод хийсэн шалгалтаар Захиргааны хариуцлагын тухай хуулиар 2000 оны эхний хоёр сард нийтдээ 1081 хїнийг албадан саатуулсан байх ба, тэдгээрийн 57-г нь їндэслэлгїйгээр албадан саатуулсныг тогтоож, сулласан байна.

Тїїгээр ч барахгїй 2000 онд ямар ч шийдвэргїйгээр хоригдсон 36 хїн, хорих хугацаа нь хэтэрсэн 102 хїнийг прокурорын тогтоолоор суллажээ. /Прокурорын илтгэх хуудас, 2000.4.10/

Цагдаагийн ажилтнууд захиргааны зєрчлийг бїртгэхдээ бусдыг хуулийн їндэслэлгїйгээр албадан саатуулах, гаргасан гэх зєрчлийг нь шалгахгїй орхих, албадан саатуулах хугацааг /72 цаг/ хэтрїїлэх явдал тархмал байдаг.

Сэжигтнээр албадан саатуулах нь нэлээд тохиолдолд хэрэг хїлээлгэх, залхааж дарамтлах арга хэрэгсэл болсны нэг тод баримт бол долоо хоногийн Баасан гаригийн їдээс хойш иргэдийг албадан саатуулдаг явдал юм. Баянзїрх дїїрэгт 51 хїний /2001.4.9-ний байдлаар/ 16-г нь 4 дїгээр сарын 6-ны Баасан гаригт албадан саатуулсан байв. Нийслэлийн прокурорын газрын нэг ажилтан сонинд єгсєн ярилцлагадаа: “Зарим цагдаа сэжигтнийг албадан саатуулахдаа тав дахь єдрийн /Баасан гариг/ їдээс хойш ямар нэгэн шалтаг хайн 72-т суулгадаг” Албадан саатуулахыг /72 цаг/ ард иргэд, хуулийн ажилтнуудын дунд “Цагдаагийнхны хїнээр тоглодог гурван хоног” гэж нэрлэдэг болжээ гэсэн нь бодит їнэн юм. /”Зууны мэдээ” сонин, 2001.8.2, №178/

1.2.3. Цагдан хорих

Цагдан хорих нь хэрэг бїртгэлт, мєрдєн байцаалтын шатанд хэрэглэдэг таслан сэргийлэх арга хэмжээний хамгийн хїнд нь бєгєєд хоригдож буй этгээдийн эрх зїйн байдлаас нь хамааруулж

а) сэжигтнээр цагдах хорих,

б) яллагдагчаар цагдан хорих гэж хоёр ангилж байна.

1.2.3.1. Сэжигтнээр цагдан хорих

ЭБШХ-ийн 88 дугаар зїйлд зааснаар онцгой тохиолдолд гэмт хэрэгт сэрдэгдэж байгаа этгээдэд ял сонсгохын ємнє таслан сэргийлэх арга хэмжээ авч болох ба уг арга хэмжээг авснаас хойш 14 хоногийн дотор ял сонсгох, хэрэв ял сонсгоогїй бол уул арга хэмжээгээ хїчингїй болгох ёстой.

Хэрэг бїртгэлт, мєрдєн байцаалтын практикаас їзэхэд цагдаагийн ажилтнууд болон прокурорууд нэгдїгээрт, энэхїї 88 дугаар зїйлийн “онцгой тохиолдол” гэдгийг онцлон анхаарч їздэггїй, хоёрдугаарт, таслан сэргийлэх єєр арга хэмжээг хэрэглэх боломжтой байхад зєвхєн цагдан хорихыг урьтал болгодог байна.

Тухайн хїнийг гэмт хэрэг їйлдсэн эсэхийг шалгаагїй, ер нь хэрэг гарсан эсэх, хэрэв гарсан бол уг хэрэгт энэ хїн холбоотой эсэх, ямар зїйл ангиар буруутгагдах эсэх нь тодорхойгїй байхад сэжигтнээр тооцож, улмаар цагдан хорих гэж улайран хєєцєлдєж, хорьж буй нь Иргэний болон улс тєрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 9-р зїйлийн: “Хэргийг нь шїїхээр таслан шийдвэрлэх хїнийг цагдан хорих явдал нийтлэг журам байх ёсгїй”, Монгол улсын Їндсэн хуулийн 16-р зїйлийн 13-ийн “Хуульд заасан їндэслэл, журмаас гадуур хэнийг ч баривчлах, хорихыг хориглоно” гэсэн заалтуудтай шууд зєрчилдєж байна.

Сэжигтнээр цагдан хорьсон тохиолдолд цагдаагийн ажилтнууд заавал 14 хонуулж байж ял сонсгох буюу дараагийн асуудлыг шийддэг гаж хандлага олон жилээр їргэлжилж байна. Зїй нь сэжигтнээр цагдан хорьсон буюу єєр арга хэмжээ авсан їед 14 хоногийн аль ч єдєр ял сонсгох буюу суллах ёстой.

1.2.3.2. Яллагдагчаар цагдан хорих

ЭБШХ-ийн 95 дугаар зїйлд зааснаар гэмт хэрэгт холбогдсон хїнд ял сонсгож, яллагдагчаар татсанаас хойш эхний удаад 2 сар /Їїнд ємнє нь ЭБШХ-ийн 88 ба 137 дугаар зїйлээр хоригдсон 17 хоног орохгїй/, хїнд, онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн гэх яллагдагчийн хувьд сум, сум дундын болон дїїргийн прокурор, нийслэлийн болон дагнасан прокурор, Улсын Ерєнхий прокурорын туслах, орлогчид нийлээд 8 сар, Улсын Ерєнхий прокурор шаардлагатай гэж їзсэн тохиолдолд хорьж мєрдєх хугацааг 26 сар хїртэл хугацаагаар нэмж сунгадаг.

Їїнээс їзвэл хїнийг мєрдєн байцаалтын шатанд нийтдээ гурван жил 17 хоног 17 хоног +2 сар + 8 сар + 26 сар = 36 сар 17 хоног/ хорьж болох бєгєєд хэрэв тухайн хїний хэрэг шїїхэд очиж хэд хэдэн удаа буцсан бол /ингэж удаан хугацаагаар хоригдсон хїний хэрэг ихэвчлэн шїїхэд очиж нэмэлт мєрдєн байцаалтанд буцсан байдаг/ шїїх, шїїгчийн тогтоол, захирамжаар мєн л олон хоног сараар нэмж хоригдоно. Шїїх дээр урьдчилан хоригдсон хугацаа нь ЭБШХ-ийн 95 дугаар зїйлд заасан хугацаанд /гурван жил/ ордоггїй байна.

Їїнээс їзэхэд гэм буруутай нь эцэслэн шийдвэрлэгдээгїй байгаа хїнийг олон жилээр, шїїхийн тогтоолгїйгээр зєвхєн мєрдєн байцаагчийн їйлдсэн тогтоолоор ингэж удаан хугацаагаар хатуу, ширїїн нєхцєлд байлгана гэдэг бол туйлын хїнд залхаалт бєгєєд шїїхийн таслан шийтгэх тогтоолгїйгээр ял эдлїїлж байгаатай утга нэг юм.

Эрїїгийн шинэ байцаан шийтгэх хуульд /2002 он/ хїндэвтэр, хїнд, онц хїнд гэмт хэргийн яллагдагчийг хорьж мєрдєх хугацааг 24 сараар тогтоосон байх боловч зарим онц хїнд хэрэгт шалгагдагсдын хувьд 30 сарын хугацаа тогтоожээ. Энэ нь хэдийгээр одоогийн мєрдєж буй хуулиас зургаан сараар бага байгаа боловч гэм буруу нь тогтоогдоогїй байгаа хїнийг 2 жил 6 сар хорих нь ихээхэн хїнлэг бус залхаан цээрлїїлэлт юм.

Єєр нэг анхаарал татаж буй асуудал бол энэ хуульд хїндэвтэр гэмт хэргийн яллагдагчийг 24 сараар хорьж болох тухай /ЭХ-ийн 69.3/ заалт юм. Одоогийн мєрдєж буй хуулиар зєвхєн хїнд, онц хїнд гэмт хэргийн яллагдагчийн хугацааг сунгаж болох ёстой.

“Хїндэвтэр гэмт хэрэг” гэсэн ойлголтонд нь эрїїгийн шинэ хуулиар торгох, баривчлах ялаар шийтгїїлж болох хїмїїс хамрагдсан байхад тийм хэрэгт холбогдогсдыг ємнєхєєсєє 12 дахин илїї хугацаагаар хорих болж байгаа нь хїний эрхийн ноцтой асуудал юм.

1.2.4. Анхаарал татах єєр нэг ноцтой асуудал бол цагдан хорих їндэслэл юм. Ер нь ЭБШХ, Захиргааны хариуцлагын хуулиас їзэхэд тїр саатуулах, албадан саатуулах, цагдан хорих їндэслэл хэт єргєн, яаж ч тайлбарлаж болохоор, хэнийг ч, хэзээ ч хорьж цагдаж болохоор тусгагдсан, тїїнийг нь ч хорьж, цагдах эрхтэй албан тушаалтнууд ашиглаж, хїний эрхийг хохироож, хуулийг завхруулдаг нь тод томруун харагдаж байна. ЭБШХ-ийн 94 дїгээр зїйлд: Онц хїнд, хїнд, хїндэвтэр гэмт хэрэг їйлдсэн, эсхїл удаа дараа ял шийтгэгдэж байсан буюу онц аюултай гэмт хэрэгтэн, тїїнчлэн мєрдєн байцаалтын хугацаанд дахин гэмт хэрэг їйлдэх буюу оргон зайлсхийж болох їндэслэл байна гэж їзвэл цагдан хорьж болно. /ЭБШХ, 1963 он, 94 дїгээр зїйл/.

Хїчин тєгєлдєр Эрїїгийн хууль /1993/ нь нийтдээ 301 зїйлтэй бєгєєд 446 їйлдэлд ял халдааж болохоор байгаагийн 34 нь онц хїнд, 124 нь хїнд гэмт хэрэгт, 153 нь хїндэвтэр, 135 нь хєнгєн гэмт хэрэгт хамрагдаж байна. /Улс тєрийн болон хувийн эрх, эрх чєлєєний багийн тайлан 2001 он/. Їїнээс їзэхэд гэмт хэрэгт холбогдогчдын дийлэнхийг зєвхєн холбогдсон хэргийнх нь ангиллаар цагдан хорьж болохоор байна. Ер нь ч амьдрал дээр ингэж хорьдог. Онц хїнд, хїнд, хїндэвтэр гэмт хэрэгт хамаарах їйлдэл нь гэмт хэрэгт тооцогддог нийт їйлдлийн 70 орчим хувийг эзэлж байна. Тїїгээр ч барахгїй хєнгєн гэмт хэрэгт холбогдогчдийг “. . . дахин гэмт хэрэг їйлдэх буюу оргон зайлсхийж болох хангалттай їндэслэл байвал. . .” хїнд євчтэй , хєхїїл, жирэмсэн байсан ч хорьж болох байна.

Насанд хїрээгїй хїн, эмэгтэйчїїдийг хорьж мєрдєх хугацаа нь бусдынхтай адил байгаа нь энэ талаарх олон улсын хэм хэмжээтэй зєрчилдєж байна.

Эрїїгийн шинэ хуульд /2002 он/ насанд хїрээгїй этгээдийг хорьж мєрдєх їндсэн хугацааг нэг сар, хорьж мєрдєх ерєнхий хугацааг 18 сараар тогтоосон байна.

1.2.5. Хїний эрхийн Їндэсний Комиссоос нийслэлийн тєвийн зургаан дїїргийн болон, Тємєр замын цагдаагийн хэлтэс, Мєрдєн байцаах газарт 2000 он, 2001 оны эхний гурван сард хэрэгсэхгїй болгогдсон 2287 хїнд холбогдох 1948 хэргийг судалж їзэхэд сэжигтэн, яллагдагч гэж тооцогдож байсан 497 хїнийг 1-210 хоногоор албадан саатуулж, цагдан хорьсон байв.

Аймгуудын цагдаагийн байгууллага дээр хэрэгсэхгїй болгосон эрїїгийн хэргийг 2000 он, 2001 оны эхний хагасаар судлуулж їзэхэд бїрэн бус мэдээгээр /дєрвєн аймаг ороогїй/ энэ хугацаанд 2626 хэрэгт 2450 хїнийг холбогдуулж шалган, 483 хїнийг 5878 хоног хорьсон байна.

Эдгээрээс їзэхэд бїрэн бус тоогоор 2000 он болон 2001 оны эхний хагаст  /497+486/ 980 хїнийг олон, цєєн хоногоор хилсээр хорьж, Їндсэн хуульд заасан “хїний халдашгїй, чєлєєтэй” байх эрхийг нь зєрчсєн байна.

1.2.6. Иргэдийн халдашгїй, чєлєєт байх эрхтэй салшгїй холбоотой, ялангуяа баривчлах, хорих ажиллагаанд тавих хяналт сул, дур зоргоороо баривчилж хорьж буй одоо їед урьдчилан хорих, албадан саатуулах, тїр саатуулах байрны нєхцєл, эрїїл ахуйн шаардлага нь хїний эрхийн тулгамдсан асуудлын нэг болжээ.

Монгол Улсад 1999 онд анх удаагаа Сэжигтэн, яллагдагчийг албадан саатуулах, цагдан хорих шийдвэрийг биелїїлэх тухай хуулийг батлан гаргасан. Энэ хууль нь олон улсын жишиг, стандартад хїрээгїй боловч сэжигтэн, яллагдагчийн эрхийг баталгаатай болгох, хоригдох нєхцєл журмыг сайжруулахад чухал тїлхэц болсон гэж їзэх їндэстэй.

Харамсалтай нь уг хууль гарсаар гурван жил болж байхад тїїнийг хэрэгжїїлэх, ялангуяа хоригдогчдын эдлэх эрхийг хангах, хамгаалах талаар дорвитой єєрчлєлт гаргасангїй. Уг хуульд: Хоригдсон этгээдийн байрлах єрєєний цонх нь тємєр сараалжин хамгаалалттай, агааржуулах салхивчтай, модон шалтай, эсхїл модон наартай байх бєгєєд хорих єрєєний чийглэг 55-60 хувь, євлийн улиралд 18 хэмээс багагїй дулаантай байх, хорих байрны єрєє нь нэг хїнд 2.5 ба тїїнээс дээш хавтгай дєрвєлжин метр талбай ногдож байх, хоригдсон этгээд бїр хучлага, дэвсгэрээр хангагдана гэж заасан.

Улаанбаатарын “Ганц худаг” дахь цагдан хорих тєв байр болон нийслэлийн албадан саатуулах байруудад 2001 оны IV сард хийсэн шалгалт судалгааны дїнгээс їзэхэд урьдчилан хорих байрны нєхцєл, боломж туйлын хангалтгїй байна.

Баянзїрх дїїргийн цагдаагийн хэлтсийн албадан саатуулах байр нь подвалд байрладаг, 7 єрєєтэй, тїїний 1 нь /6 цаг/ тїр саатуулах, 1 нь эмэгтэйчїїдийг хорих, 1 нь насанд хїрээгїй хїмїїсийг хорих, 4 нь насанд хїрэгчдийг хорих зориулалттай аж. Єрєє тус бїр нэг адил 2.5 х 3.4 = 8.5 м2 талбайтай, цементен шалтай, бєгєєд 6 м2 талбай бїхий банзаар хийсэн єндєрлєгтэй.

Бїх єрєєнд нь гэрэл гэгээ ордоггїй, дотроо чийдэнгїй зєвхєн хаалганы тотгоноос ташуу тусгах нэг чийдэнтэй, нэгэнт цонхгїй учир цахилгаан тасарвал бїх єрєє таг харанхуй болдог. Эл учраас ном, сонин унших, бичих боломж бараг байхгїй. Бїх єрєєнд цэвэр агаар оруулах ямар ч боломжгїй учраас бїгчим эхїїн,эвгїй їнэртэй. Бїх єрєєний дунд ганц жорлонтой, хоригдогсдыг єдєрт хоёрхон удаа бие засуулдаг. Хоёр єрєєнд насанд хїрээгїй хїнийг томчуудтай хорьсон байлаа. /Улс тєрийн болон хувийн эрх, эрх чєлєєний багийн тайлан. 2001 он/

Нэг хїнд хуульд заасан хэмжээнээс 1.5 м2-ээр бага талбай ноогдож байна.

Хоригдсон хїмїїсийг шар будаа, цувдайгаар хийсэн амтлагчгїй, бага хэмжээтэй хоолоор хооллодог, ямар ч хучлага дэвсгэргїй, хувцсаа дэвсэж унтдаг.

Цагдаагийн ерєнхий газрын харьяа Цагдан хорих тєв /Ганц худаг/-ийн нєхцєл байдал ємнє дурдсанаас дээрдэх юмгїй, гол гол їзїїлэлтээрээ хїний эрїїл мэндийн эсрэг, залхаах тєв болсоор ирсэн нь тодорхой байна.

Лабораторийн шинжилгээгээр тус тєвийн єрєєний 1 м3 агаарт байх нянгийн тоо эрїїл ахуйн нормоос хоёроос дєрєв дахин их, цус задлагч стафиллюкокк нян эрїїл ахуйн нормоос 7.2 дахин их ба шинжилгээ авсан єрєєнїїдийн агаарт хєгц илэрсэн байна. / Эрїїл ахуй, халдвар судлалын байцаагчийн 2001-4-30-ны єдрийн 60 тоот акт/

Бусад аймгийн Урьдчилан хорих байруудад нєхцєл байдал нэг адил тївшинд байна.

-         РҐРѕСЂРёРіРґРѕРіСЃРґРѕРґ дан ганц цувдайн бантан, шар будаа єгдєг, РЅСЌРі С…С—РЅРґ РЅРѕРѕРіРґРѕС… хоолны илчлэг РЅСЊ 1800 килокалори болж байна. РҐС—РјС—С—СЃРёР№Рі хучлага, РґСЌРІСЃРіСЌСЂСЌСЌСЂ хангадаггїйгээс С…РѕСЂРёРіРґРѕРіСЃРѕРґ єєрсдийн РґСЌСЌР» хувцсыг хэрэглэдэг, тэднийг усанд оруулдаггїй, тэд бєєстєж, ариун цэврийн наад захын шаардлага хангахгїй нєхцєлд байна. /Євєрхангай аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 РѕРЅ/.

-         РђР№РјРіРёР№РЅ цагдаагийн газрын баривчлах байр РЅСЊ анх Р·РѕРѕСЂРёРЅС‹ зориулалтаар баригдсан, гэрэлтїїлэггїй, чийглэг ихтэй, аймгийн прокурорын газраас цаашид ашиглаж болохгїй тухай шаардлага тавьсан С‡ єнєєдрийг хїртэл ажилласаар байна. /Дорноговь аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 РѕРЅ/

- Нэг хоригдогчид 1.6 м2 талбай оногдож, єрєєний чийглэг 14.4 хувь, хоолны илчлэг нь 619 килокалори, …. Хоригдогсдын 50 хувь нь хучлагагїй. /Хэнтий аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/
Урьдчилан хорих байрны єрєєнїїд 100 хувь гэрэлтїїлэггїй, агааржуулах тєхєєрємж ажилладаггїй, нар салхинд гаргадаггїй, єглєє, єдєр, оройд зєвхєн бантан єгдєг. Хорих єрєєнд маш бєгчим, 35-38 хэмийн халуунтай.

Бїх хоригдогсод хєнжил, гудас байхгїй, ар гэрээсээ авчруулдаг. Хоригдогсдыг єглєєний бослогоос єєр їед гаргаж салхилуулдаггїй (15 минут л гаргадаг). Хоолны чанар муу, євєлдєє хїйтэн, зундаа их бєгчим. /Дундговь аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Урьдчилан хорих байр нь цонх байхгїй, агааржуулах тєхєєрємжгїй, маш бїгчим, угаалтуур, хучлага байхгїй. /Баянхонгор аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

1.2.7. Хэнд боловч эрїї шїїлт тулгаж, хїнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр тєрийг нь доромжилж болохгїй гэдгийг олон улсын нийтээр дагаж мєрдєх хэм хэмжээ, Монгол улсын Їндсэн хуульд тодорхой заасан. Энэ бол хїний халдашгїй чєлєєтэй байх эрхийн чухал баталгаа.

Монгол Улс 2000 онд Эрїїдэн шїїх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хїнлэг бусаар хїний нэр тєрийг доромжлон харьцаж, шийтгэхийн эсрэг Конвенцид /1984 он/ нэгдэн орсон.

Эрїїдэн шїїх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хїнлэг бусаар хїний нэр тєрийг доромжлон харьцаж, шийтгэхийн эсрэг Конвенцид: Эрїїдэн шїїх гэж тєрийн албан тушаалтан буюу албан їїрэг гїйцэтгэж буй этгээд єєрєє, эсвэл тїїний єдєєн хатгаснаар буюу ил, далд зєвшєєрлєєр хэн нэгэн этгээдийг мэдээлэл авах, хэрэг хїлээлгэх, їйлдсэн буюу їйлдсэн гэж сэжиглэгдэж буй хэрэгт нь шийтгэх, айлган сїрдїїлэх, албадах, аливаа їндэслэлээр ялгаварлан гадуурхах шалтгаанаар бие махбодь, сэтгэл санааны хувьд санаатайгаар хїчтэй євтгєх, шаналгах аливаа їйлдлийг хэлнэ гэж тодорхойлсон.

Дээрх тодорхойлолтоор авч їзвэл манай улсад байгаа ихэнх урьдчилан хорих, баривчлах байрнууд нь хоригдсон хїнийг залхаах, албадах, сэтгэл санаа, бие махбодийн шаналгалд оруулах нэг арга хэрэгсэл болж хувирсан ба мєрдєн шалгах шатанд дарамт шахалт їзїїлэх, айлган сїрдїїлэх замаар хилсээр хэрэг хїлээлгэн шїїхэд шилжїїлэх явдал ч гардаг байна.

- 96 хїний дунд явуулсан анкетын судалгаагаар “Хэргийг тулган хїлээлгэж шийдвэрлэх явдал байна уу?”- гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын 45 хувь нь “байгаа”, 40 хувь нь “зарим тохиолдолд” гэж хариулжээ. /Хэнтий аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Цагдан хорих, албадан саатуулах байранд хоригдож байсан 29 хїний дунд явуулсан судалгаагаар мєрдєн байцаагч сїрдїїлдэг гэж 9, тулган шаарддаг гэж 18, биед халддаг гэж 8 хїн хариулжээ. /Ховд аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

- Судалгаанд оролцогчдын 71.4 хувь нь урьдчилан хорих байранд хоригдогсдыг зориуд салхилуулдаггїй, хїчний байгууллагын зїгээс эрїї шїїлт тулгах, эсвэл бие махбодийг тарчлаан зовоож, сэтгэл санааны дарамтанд оруулах тохиолдол гардаг гэж 50 хувь нь хариулжээ. /Булган аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Урьдчилан хорих тєвд хоригдож байгаа сэжигтэн, яллагдагчийг хуульд заасан їндэслэлгїй прокурорын байгууллагын зєвшєєрєлгїйгээр цагдан хорих, єрєє сольж давтан гэмт хэрэг їйлдсэн, удаан хугацаагаар хоригдсон хїмїїсийн єрєєнд оруулж, тэднээр зодуулах зэргээр дарамт шахалт їзїїлдэг байдал нь эрїїгийн зарим тєлєєлєгчийн хэрэг хїлээлгэх арга хэрэгсэл болсныг УИХ-ын Хууль зїйн байнгын хорооны 2002.01.08-ны єдрийн 02 тоот тогтоолд тодорхой дурьдсан байна.

1.2.8. Хэнд боловч хїнлэг бус хэрцгий хандаж болохгїй гэдэг Їндсэн хуулийн зарчим шїїхээр ял шийтгїїлж, шоронд ял эдлэгчдэд нэг адил хамаарна.

НЇБ-ын баталсан Хоригдлуудтай харьцах наад захын жишиг дїрмїїд, Хоригдлуудтай харьцах їндсэн зарчмууд, Аливаа хэлбэрээр саатуулагдсан болон хоригдсон хїмїїсийг хамгаалах зарчмуудад хорих байгууллагуудад тавигдах стандарт шаардлага, хоригдогсдын эрхийг хамгаалах арга механизм, эдлэх эрхийн талаар тодорхой тусгасан байдаг.

Манай Улсад Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх тухай хууль хорих байгууллагатай холбогдолтой олон тооны тушаал, журам байна. Гэвч биелэлт огт єєр байдалтайг судалгаа харуулж байна. Хууль зїйн сайдын 1994 оны 25 дугаар тушаалаар нэг хоригдолд хоног тутамд 3500 ккал илчлэг бїхий, одоогийн ханшаар хоногт 480 тєгрєгийн хоол єгєхєєр тогтоосон боловч 310 тєгрєгєєр тооцож олгодог байна.

Хоригдлыг ажлын байраар хангах нь тїїний эрхийг хангах чухал нєхцєл мєн. 2000 оны байдлаар улсын хэмжээнд дулааны улиралд 41,1 хувь буюу 2642 хоригдол, хїйтний улиралд 29.8 хувь буюу 1914 хоригдол тогтмол ажил эрхэлж байна.

1999-2000 онд 279 хоригдол нас барсан мэдээтэй бєгєєд 2000 онд нас барсан 97 хоригдлын 81 хувь євчний учир, тэдний 90 орчим хувь нь сїрьеэгээр нас баржээ.

2000-2002 оны эхний улирлын байдлаар зєвхєн хорихын нэгдсэн эмнэлэгт жин алдаж  тураалд орсон 35 хїн ирж эмчлїїлсэн байна. Тєрийн шоронд ял эдэлж байгаа хїн яагаад тураалд ордог байна вэ гэсэн зїй ёсны асуулт гарах нь гарцаагїй.

Орон нутаг дахь шорон, хорих ангиудад нєхцєл байдал туйлын хангалтгїйгээс, хоригдогсдын эрх ноцтойгоор зєрчигдєх нь ердийн їзэгдэл болжээ.

Жишээ:

- Хорих нь аж ахуйн аргаар барьсан, шалтай л болохоос малын хороотой нэг адил. 50 хїний багтаамжтай гэх мєртлєє 70 хоригдол байна. Хоригдлуудад нормын хувцас єгдєггїй, хєнжил, гудас гэрээсээ авч хэрэглэдэг. Єдєрт 240-250 тєгрєгний хоол єгдєг болов. Илчлэг нь нормд хїрдэггїй, євлийн улиралд нэг удаа усанд оруулдаг. /Увс аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/,

- Зїїнхараа дахь чанга дэглэмтэй хорих ангид їзлэг хийхэд нэг хєнжил, гудас, ажлын хувцсыг хоёр хїний дунд єгдєг…. Хоригдлуудыг халуун нар, бороо, цасанд удаан суулгаж гар, хєл хєлдєєх, наршуулах гэх мэтээр эрїїл мэндээр нь хохироож байна… /Сэлэнгэ аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/,

- Чанга дэглэмтэй Мааньтын хорих ангид хоригдлууд цагаан шохойны їйлдвэрт хїнд, хортой нєхцєлд ажилладаг боловч хордлого тайлах сїї болон хїнсний зїйлийг єгдєггїйгээс эрїїл мэндээрээ хохирч байна. Хоригдогсдод бантан ба шар будаа, хоёрхон зїйл хоол єгдєг. Олонхи нь хєнжил гудасгїй.

Хоригдлуудыг орой 24 цагаас хойш бие засахыг хориглодог, хуучин хоригдол нь шинээрээ єтгєн шингэнээ зєєлгєдєг. /Тєв аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Энэ бїхэн хїний халдашгїй, чєлєєтэй байх  эрхийн хэрэгжилт манай улсын хувьд хувийн єєр ямар ч эрхтэй харьцуулшгїй доод тївшинд байгааг тод харуулж байна.

1.3. Шїїхэд гомдол гаргах эрх

Їндсэн хуульд: Монгол улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чєлєє нь зєрчигдсєн гэж їзвэл эрхээ хамгаалуулахаар шїїхэд гомдол гаргана. ИХШХШТХ-д: “Хууль, Монгол улсын олон улсын гэрээнд заасан, эрх чєлєє, ашиг сонирхлоо зєрчигдсєн гэж їзэж байгаа аливаа сонирхогч этгээд уул эрхээ хамгаалуулахаар. . . шїїхэд мэдїїлэх эрхтэй” гэж тус тус заасан. Эдгээр заалтаас їзвэл шїїхэд гомдол гаргах эрх нээлттэй, хууль зїйн баталгаатай байна.

1.3.1. Шїїхэд гомдол гаргах эрх нээлттэй байгаа боловч, иргэдийн хувьд шїїхэд харьяалагдвал зохих маргааны нэлээд хэсэг нь шїїхэд “хамааралгїй” мэт зєвхєн захиргааны байгууллагын хїрээнд хязгаарлагдан чирэгдэж, хохирох явдал байна.

Хэрэг маргааныг хуульд заасан журмын дагуу шийдвэрлэж чадаж байна уу гэсэн асуултад Шїїхэд гомдол мэдїїлэх эрхийн тухай судалгаанд оролцогчдын 35.4 хувь нь “бїрэн чадсан”, 11.4 хувь нь “шийдвэрлэж єгєєгїй”; “шїїх таны тавьсан хїсэлтэд яаж хандсан бэ” гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын 53.3 хувь нь зарим їед їндэслэлгїй буцаадаг гэж хариулсан байна. Уг судалгаанд 96 хїн хамрагдсан ба тэдний 80 гаруй хувь урьд ємнє нь хуулийн байгууллагад хэрэг маргаанаа шийдвэрлїїлсэн хїмїїс байна. /Хэнтий аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Єєр нэг асуудал бол тєрийн захиргааны байгууллагын албан тушаалтнуудын хууль бус шийдвэр, їйлдэлтэй холбогдолтой гомдлыг шийдвэрлэх дагнасан шїїх єнєєг хїртэл байгуулагдаагїй явдал юм. Їїний улмаас богино хугацаанд тїргэн шуурхай шийдвэрлэгдэж байх ёстой гомдол шїїхийн “их тогоо”-нд орж, хїнд суртлын урт замыг туулж буй нь хїний шїїхэд гомдол гаргах эрхэд муугаар нєлєєлж байна. Сїїлийн жилїїдэд зєрчигдсєн эрхийнхээ талаар шїїхэд гаргадаг гомдол, нэхэмжлэл их єсч, шїїхийн ачаалал, нэг шїїгчид ноогдох иргэний хэрэг маргаан ч эрс нэмэгдсэн байна.

1998-2001 оны шїїхийн статистикаас їзэхэд шїїх иргэний 101115 маргаан шийдвэрлэжээ.

Гэвч шїїх єргєдєл гомдлыг “тїдгэлзїїлэх”, бусад байгууллагад шилжїїлэх, хугацаа хэтрїїлэх, буруу шийдвэрлэх зэргээр иргэдийг хохироох явдал гаргасаар байна. 2001 онд улсын хэмжээгээр 3127 хэргийн їлдэгдэлтэй гарсны 675-ын хугацааг хэтрїїлсэн байв.

Давах, хяналтын шатанд хянагдсан хэргїїдээс їзэхэд иргэний хэргийн шїїн таслах ажлын чанар хангалтгїй байна.

Тїїний гол шалтгаан бол шїїгчдийн нэлээд нь эрх зїйн шинэ харилцаатай холбоотой хууль маргаан хоёрыг зєв авцалдуулан ойлгож, хэрэглэх мэдлэг, дадлага дутмаг, шїїгчийн  ачаалал их зэрэг баримт нєхцєлтэй холбоотой юм. Ялангуяа хєдєєд шїїхийн санхїїжилт илт дутмаг байна. 2000 онд анхан шатны нэг шїїгчид улсын дунджаар эрїї, иргэний 237 хэрэг ноогдож байв.

Дархан-Уул аймгийн зэрэг найман шїїх єнєє ч тїрээсийн байранд байна. Шїїхийн бодит зардлыг их хэмжээгээр танаж баталдаг, їнэ ханшны єєрчлєлтийг тєсєвт тусгаж єгдєггїй зэргээс болж нэлээд шїїх єртєн болжээ. 2000 онд Нийслэлийн шїїх 50.2 сая, Тєв аймгийн шїїх 16.2 сая, Сэлэнгэ аймгийн шїїх 15.1 сая, Увс аймгийн шїїх 10.2 сая нийт шїїх 163.5 сая тєгрєгийн єртэй гарчээ.

ШЕЗ-ийн тооцсоноор 2001 оны II улиралд шїїхїїд 167.9 сая тєгрєгийн єртэй аж. /Улс тєрийн болон хувийн эрх, эрх чєлєєний судалгааны багийн тайлан 2001 он/

1.3.2. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд заасан хїний эрх зєрчигдсєн гэж їзвэл шїїхэд гомдол гаргах эрхтэй болох тухай 1992 оны Їндсэн Хуулийн дагуу нэг ч иргэн шїїхэд гомдол, нэхэмжлэл гаргаагїй нь анхаарал татаж байна.

1.4. Бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нєхєн тєлїїлэх эрх

Їндсэн хуульд заасан энэ эрхээ иргэд бусдын учруулсан хохирол, эд хєрєнгийн бус гэм хорыг арилгуулахаар шїїх, арбитрт нэхэмжлэл гаргах замаар хамгаалуулдаг.

Эд хєрєнгийн хохирлоос гадна иргэн хїн єєрийн нэр тєр, алдар хїнд, ажил хэргийн нэр хїндээ гутаагдсан гэж їзвэл, ийнхїї гутаагдсанаас учирсан гэм хорыг /хохирлыг/ арилгуулахаар шаардах эрхийг 1994 онд шинэчлэн найруулсан Иргэний хуулийн 7-р зїйлд заасан нь хїний эрхийг хамгаалахад чиглэгдсэн дорвитой алхмын нэг мєн байв.

1.4.1. Иргэд єєртєє хэн нэгний, тїїний дотор засаг захиргааны байгууллага, албан тушаалтны буруутай їйлдлийн улмаас хохирол учирсан гэж їзвэл шїїхэд нэхэмжлэл гаргах эрх нээлттэй байна.

Шїїхийн 2001 оны статистикаас їзвэл иргэний нийт маргааны 50 гаруй хувь нь хохирлоо тєлїїлэх тухай нэхэмжлэл байна.

Иргэн єєрт учирсан хохирлынхоо талаар нэхэмжлэл гаргаж, шїїхийн нїсэр шат дамжлагыг даван туулж хїссэн шийдвэрээ гаргуулж эрхээ хамгаалуулах нь тийм ч амархан асуудал биш. Ялангуяа шїїхийн шийдвэр бодитойгоор биелэгдэхгїй байгаа нь энэ эрх хэзээ ч бїтэшгїй мєрєєдєл болон їлдэхэд хїргэж байна. Улсын хэмжээгээр 1999 оны 11 сарын байдлаар иргэний нэхэмжлэлтэй шїїхийн шийдвэр 36.9%, 2000 оны байдлаар 36.8%, 2001 оны байдлаар 35.8% нь биелдэг гэсэн байна. Шїїхийн шийдвэр биелэгдэхгїй байгаа шалтгаан нь хариуцагч этгээд нь тєлбєрийн чадваргїйн улмаас нэхэмжлэгч нь хохирлоо авч  чадахгїйд хїрч байна. (Хууль зїй, Дотоод хэргийн яамны шалган зааварлах хэлтсийн мэдээнээс).

2001 оны эхний долоон сарын байдлаар Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албанд 28883 гїйцэтгэх хуудас бїхий 55.355.5 сая тєгрєгний тєлбєр гаргуулахаас 17806 гїйцэтгэх хуудас бїхий 31463.2 сая тєгрєгний биелэгдээгїй тєлбєр байжээ.

Шїїгчдийн дунд явуулсан судалгаагаар шийдвэр гїйцэтгэгч нарын мэргэжлийн бэлтгэл хангалтгїй, тєлбєр тєлєгчийн нєлєєнд автах нь ажиглагддаг, бага хэмжээний тєлбєрийг барагдуулах талаар хангалтгїй, “гаргуулсан тєлбєрийнхєє 5-10 хувийг авдаг гэсэн албан бус яриа байдаг“ гэж хариулсан нь иргэдээс шийдвэр гїйцэтгэлийн талаар гаргадаг олонхи гомдол, єргєдлийн агуулгатай дїйж байна гэж тус байгууллагын їйл ажиллагаанд хийсэн хяналт шинжилгээ, їнэлгээний баримт бичигт тэмдэглэжээ. /Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх Ерєнхий Газрын 2000 оны їйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ хийж, їнэлгээ єгєх тухай- Илтгэх хуудас/

Судалгаанд хамрагдсан шїїгчид тайлбарлахдаа: нэг шийдвэр гїйцэтгэгчид ахлах гїйцэтгэгчээс эхлэн 7-10 дарга оногддог учир олон шатны дарга нарын єєр єєр тушаал хэвийн ажиллагаанд таагїй нєлєєлдєг гэсэн байна.

- Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэлийн алба нь дотроо ажлаараа сайн гэж тооцогддог Баянгол дїїргийн шїїхийн шийдвэр биелїїлэх хэсэг 8 гїйцэтгэгчтэй. 2001 оны эхний долоон сард 5686 гїйцэтгэх хуудасны 14191.3 сая тєгрєгийн тєлбєрєєс дєнгєж 21.7 хувийг биелїїлж, 3139 гїйцэтгэх хуудасны 9690.1 сая тєгрєгний тєлбєрийг биелїїлээгїй байна.

Нэг гїйцэтгэгчид дунджаар 446 тєлбєрийн материал ноогдож буй нь ажлын чанар гїйцэтгэлд муугаар нєлєєлж байна.

1.4.2. Манай хууль тогтоомжид огт тусгагддаггїй, судалж, санал боловсруулах, хууль тогтоогчийн анхаарлыг хандуулах ёстой, иргэдийн гайхал цєхрєлийг барж байдаг нэг тулгамдсан асуудал бол хїний амь нас, бие эрхтний “їнэлгээ” юм.

“Нэг адуу дайраад алчихад шїїх дор нь їнийг нь гаргуулаад єгчихєж байхад, хїн дайраад эцэслїїлэхэд сохор зоос ч гаргуулахгїй байна” гэсэн шїїмжлэл хохирогчдоос байнга гардаг боловч, “хуулийн заалт байхгїй” гэсээр єдий хїрчээ. Гэмт хэргийн улмаас зєвхєн 2001 онд 476 хїн амь хохирч, 520 хїн хїнд гэмтэл, 726 хїн хїндэвтэр, 2482 хїн хєнгєн гэмтсэн байна. /УДШ-ийн мэдээ/

Хуулийн этгээд, хїний нэр тєр, алдар хїндийг їнэлж, доромжилж гутаасны тєлєє хохирол гаргаж болоод байхад тїїнтэй зїйрлэшгїй амь нас, бие эрхтэнийг їнэлэхгїй байгааг юугаар ч зєвтгєх аргагїй мэт. Энэ асуудлаар Иргэний болон бусад хуульд тодорхой заалт оруулах шаардлагатай байна.

1.4.3. Тєрийн байгууллага, албан тушаалтны буруутай ажиллагааны улмаас иргэдэд учирсан гэм хор, хохирлыг нєхєн тєлїїлэх арга механизм, хуулийн хєшїїрэг туйлын хангалтгїй байна. Тєрийн захиргааны байгууллага, шїїх, прокурор, мєрдєн байцаах, хэрэг бїртгэх байгууллагын хууль зєрчсєн ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан хохирлыг арилгах журмын тухай хоёр хууль 1990 онд гарсан боловч зєвхєн олгогдоогїй цалин хєлсийг л нєхєн гаргуулахаас хэтэрсэнгїй єдий хїрчээ.

Ийм тєрлийн нэхэмжлэл гаргах, холбогдох бичиг баримтыг бїрдїїлэхэд цагдаа, прокурорын ажилтнууд хєшїїн хойрго хандах, саад бэрхшээл учруулах нь ч байна. Олон нєхцєл шалтгааны улмаас хохирсон этгээд тэр бїр шїїхэд хандаж нэхэмжлэл, гомдол гаргадаггїй.

Ялангуяа хилсээр мєрдєгдєж, хоригдож “амьдаараа тамлагдсан” хїмїїсээс дээрх хуулийн дагуу хохирлоо яагаад нэхэмжлэхгїй байна вэ гэхэд: “цалингийн хэдэн тєгрєгийн тєлєє дахин хуулиар яваад яах юм, миний яаж зовж шаналсан, эрїїл мэндээрээ хохирсныг хэн хариуцах юм бэ гэдэг ба дараа нь цагдаагийнхан єєр нэг асуудлаар дарамтална” гэж хариулдаг байна. /Нэг ємгєєлєгчийн ярианаас/.

Хэрэг бїртгэгч, мєрдєн байцаагч, прокурор, шїїгчийн хууль зєрчсєн ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан хохирлыг арилгах талаар тусгайлсан бїлгийг шинэ ЭБШХ-д оруулсан нь хїний эрхийг хангах, баталгаатай болгоход чухал ач холбогдолтой болжээ.

Гэхдээ энэ бїлэгт хохирлыг нєхєн тєлїїлэх эрхийг тийм ч тууштай тусгаж чадсангїй гэх эргэлзээ тєрєхєєр байна.

Тєрийг тєлєєлж буй байгууллага, ажилтнуудын буруутай ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан хохирлыг нєхєн тєлїїлэхэд бусдаас ялган їзэж, хєнгєлттэй хандах ямар ч їндэслэл байх ёсгїй. Гэтэл “шууд бус хохирлыг тєр хариуцахгїй” гэсэн нь Їндсэн хуулийн хохирлоо нєхєн тєлїїлэх эрхэд нийцэхгїй байна. Яагаад шууд бус хохирлыг тєр хариуцахгїй байх давуу эрхтэй байх болж байна вэ? Энэ бол тэгш эрхийн зарчимд їл нийцэх, улмаар иргэний эрхийг хохироосон заалт юм.

1.5. Єєрийн болон гэр бїлийн гишїїд, эцэг эх, їр хїїхдийнхээ эсрэг мэдїїлэг єгєхгїй байх эрх

Їндсэн хуулийн дээрх заалтыг яллагдагч єєрийнхєє эсрэг мэдїїлэг єгєх, єєрийн гэм буруугїйг болон хэргийн бусад байдлыг нотлох їїрэг хїлээхгїй. Сэжигтэн єєрийн эсрэг мэдїїлэг єгєх, тїїнчлэн гэмт хэрэгт холбогдолгїйг болон хэргийн бусад байдлыг нотлох їїрэг хїлээхгїй. Гэрч нь гэр бїлийн гишїїд, эцэг, эх, їр хїїхдийнхээ эсрэг мэдїїлэг єгєхєєс татгалзах эрхтэй гэж Їндсэн хуулийн заалтыг ЭБШХ-д нилээд тодотгосон боловч Иргэний хэргийг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд их зєрчилтэйгєєр тусгагдсан гэж їзэж болохоор байна. Тухайлбал, уг хуульд зохигчдын эхнэр, нєхєр, эцэг, эх, хїїхдийг зєвхєн єєрсдийнх нь зєвшєєрснєєр гэрчээр байцааж болно. Энэ тохиолдолд тэд гэрчийн эрх эдэлж, їїрэг хїлээнэ.

“Гэр бїлийн гишїїд” гэсэн нэг ойлголтыг хууль бїрт єєр єєрєєр тодорхойлж байгаа нь хууль боловсруулах, батлах їйл ажиллагааны нэг дутагдал гэж хэлж болох юм.
ЭБШХ-д /34-р зїйл/:

- вЂњР“СЌСЂ бїлийн гишїїд“ РіСЌР¶ сэжигтэн, яллагдагч, шїїгдэгчтэй РЅСЌРі РіСЌСЂС‚ амьдарч байгаа СЌС…РЅСЌСЂ, нєхєр, тєрсєн болон їрчилж авсан С…С—С—С…СЌРґ, тєрєл садны хїмїїс”-РёР№Рі “тєрєл садан”- РіСЌР¶ тєрсєн болон їрчилж авсан эцэг, СЌС…, тєрсєн Р±СѓСЋСѓ їрчилж авсан эцэг, СЌС…, тєрсєн Р±СѓСЋСѓ їрчилж авсан С…С—С—С…СЌРґ, ах, СЌРіС‡, євєг эцэг, СЌРјСЌРі СЌС…, хадам эцэг, СЌС…, ач, Р·СЌСЌ болно;

Гэр бїлийн тухай хуульд /3-р зїйл/:

-      “Гэр бїлийн гишїїн”-РіСЌР¶ гэрлэгчид, тэдэнтэй хамт амьдарч байгаа тєрсєн, дагавар, їрчлэн авсан С…С—С—С…СЌРґ болон тєрєл садангийн С…С—РЅРёР№Рі ойлгоно. “Тєрлийн хїн”-РіСЌРґСЌРіС‚ гэрлэгчийн эцэг, СЌС…, євєг эцэг, СЌРјСЌРі СЌС…, ач С…С—С—, ач РѕС…РёРЅ, Р·СЌСЌ С…С—С—, Р·СЌСЌ РѕС…РёРЅ тэдгээрийн С…С—С—С…РґРёР№Рі, “садангийн хїн” РіСЌР¶ гэрлэгчийн тєрсєн ах, СЌРіС‡, РґС—С—, авга, нагац тэдгээрийн С…С—С—С…РґРёР№Рі хэлнэ – РіСЌР¶ тус тус заажээ.

Їїнээс їзвэл, ИХШХШТХ-д заасанчлан зєвхєн эхнэр, нєхєр, эцэг, эх, хїїхдийг тєдийгїй, хэрэв хамт амьдарч байгаа бол євєг эцэг, эмэг эх, ач хїї, ач охин, зээ хїї, зээ охин тэдгээрийн хїїхэд, тєрсєн ах, эгч, дїї, авга, нагац, тэдгээрийн хїїхдийг “Гэр бїлийн гишїїн”-гэж їзэх учир Їндсэн хуульд заасны дагуу тэдний эсрэг мэдїїлэг єгєхгїй байх эрхээ эдлэх ёстой.

Єєр нэг анхаарал татаж буй асуудал бол ИХШХШТХ-д заасан “зєвшєєрснєєр гэрчээр байцааж болно” – гэсэн заалт юм.

“Зєвшєєрїїлэх” –гэдэг бол сэтгэл зїйн дарамт, хууль мэдэхгїйн гачлантай салшгїй холбоотой ойлголт.

Їндсэн хуулийн їзэл санаа бол эсрэг мэдїїлэг єгєхгїй байх эрхээ иргэн хїн цаг їргэлж, чєлєєтэй эдлэх ёстой гэсэн їг. Гэтэл энэ эрхийг чєлєєтэй эдлїїлэхгїйгээр “зєвшєєрїїлнэ”-гэдэг нь хууль бус ажиллагаа юм.  

1.6. Єєрийгєє ємгєєлєх, хууль зїйн туслалцаа авах эрх

ЭБШХ, ИХШХШТХ, Ємгєєллийн тухай хуулиудад ємгєєлїїлэх, хууль зїйн туслалцаа авах журмыг тусгасан.

1.6.1. Ємгєєлєгчийг ёс тєдий їзэж хэрэг бїртгэх, мєрдєн байцаах ажиллагаанд хэдхэн тооны хэргээс бусдад нь ємгєєлєгчийг оролцуулдаггїй байсан, ємгєєлєгчдийн єєрсдийнх нь идэвхигїй їйл ажиллагаа зэрэг нь энэ эрхийн бодит хэрэгжилтэд одоо ч сєрєг нєлєє їзїїлсээр байна.

Ялангуяа эрїїгийн байцаан шийтгэх ажиллагаанд ємгєєлєгчийн эрх хомс, хэрэг бїртгэлт, мєрдєн байцаалтын шатанд сэжигтэн, яллагдагчдын ємгєєлїїлэх эрх ноцтой зєрчигддєг нь судалгаа, шалгалтаас тод харагдаж байна. Жишээ:

2001 оны 4 дїгээр сард Цагдан хорих тєв “Ганц худаг”-т хийсэн судалгаагаар мєрдєн байцаалтын шатанд цагдан хоригдсон 619 хїний 80 орчим хувь нь ємгєєлєгч огт аваагїй байв. Шалтгааныг лавлахад олонхи нь ємгєєлєгч авдгийг мэдэхгїй, єєрєє хоригдсон болохоор ар гэрийнхэн нь хєєцєлдєж мэддэггїй, ємгєєлєгч авах талаар мєрдєн байцаагч яриагїй гэх буюу ємгєєлєгчийн хєлс тєлєх мєнгєгїй гэж хариулцгаажээ. 2001 оны 4 дїгээр сарын 9-нд Баянзїрх дїїргийн Цагдаагийн хэлтсийн албадан саатуулах байранд байсан хоригдогсдоос ганц нь ч ємгєєлєгч аваагїй, 4 сард мєн тэнд хоригдсон 1967 хїний 27 хувь буюу 524 хїнд ємгєєлєгчгїйгээр байцаан шийтгэх ажиллагаа явуулжээ.

1.6.2. Анхаарал татсан асуудлын нэг нь тєлбєрийн чадваргїй иргэдийн ємгєєлїїлэх эрхийг хэрхэн хангах тухай юм.

Ємгєєллийн тухай хуульд:

-         Тєлбєрийн чадваргїй РёСЂРіСЌРЅРёР№ ємгєєллийн зардлыг улсын тєсвєєс санхїїжїїлнэ. Р­РЅСЌС…С—С— зардлыг санхїїжїїлэх тайлан, тооцоо гаргах журмыг ШЕЗ, МЄХ-РЅС‹ саналыг їндэслэн хууль Р·С—Р№, С…С—РЅ амын бодлого, хєдєлмєрийн болон санхїїгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишїїд хамтран тогтооно.

Шїїхийн тухай хуульд:

- Ємгєєллийн хєлс тєлєх чадваргїй шїїгдэгчид тєрєєс туслалцаа їзїїлнэ гэж тус тус заасан.

Хууль биелїїлэхийн тулд Хууль зїйн сайд, Хїн амын бодлого, Хєдєлмєрийн сайдын хамтарсан “Тєлбєрийн чадваргїй иргэний ємгєєллийн зардлыг тєсвєєс санхїїжїїлэх, тайлан тооцоо гаргах журмын тухай” тушаал 1995 онд гарчээ. Тушаалын ёсоор ШЕЗ холбогдох зардлыг шїїхийн байгууллагуудад хуваарилан хїргїїлэх ёстой бєгєєд эхний жилїїдэд эрхбиш биелїїлж байжээ. Энэ зардалд улсын тєсвєєс 1997 онд 4.0 сая, 1998 онд 2.0 сая, 1999 онд 7.0 сая тєгрєг буюу нэг шїїхэд 30.0-200.0 мянган тєгрєг баталж єгсєн байна. Гэтэл ємгєєлїїлэгч тєлбєрийн чадваргїй гэдгийг Хїн амын бодлого, Хєдєлмєрийн сайд, Сангийн сайдын 1993 онд баталсан “Амьдрал ядуу, бага орлоготой єрх, иргэдэд туслах сангийн хєрєнгийг бїрдїїлэх, зарцуулах журам”-ын дагуу сум, дїїрэг, баг, хорооны Засаг даргаар тодорхойлуулах зэргийн олон чирэгдлээс шалтгаалан тэр мєнгийг олж авч чаддаггїй байна.

“Орлого багатай ядуу иргэд ємгєєлєгч авч чаддаггїйгээс болоод ихээхэн хохирч байна. Эмзэг бїлгийн ядуу иргэдийг ємгєєлєх санхїїжилт манай аймагт хуваарилагддаггїй гэж ємгєєлєгчдийн зєвлєлийн дарга нь ярьж байна” /Дархан-Уул аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/.

Ємгєєлєх байгууллагын зохион байгуулалт, бїрэлдэхїїнийг сайжруулах ажлын їр нєлєєг дээшлїїлэх асуудал анхаарал татаж байна. Єдгєє улсын хэмжээнд ємгєєлєгчдийн 42 товчоо, 21 зєвлєлд 400 гаруй ємгєєлєгч ажилладаг гэсэн мэдээ байна. Сїїлийн дєрвєн жилд ємгєєлєгчдийн мэргэжлийн шалгаруулалт болоогїй байна. Тэдний дотор чадвар сул, ёс зїйн дїрэм журмаа зєрчигчид байдаг нь їйлчлїїлэгчдийнхээ эрхийг зєрчихєд хїрдэг байна. Юуны ємнє ємгєєлєгчдийн эрх їїрэг, ёс зїйн асуудлыг цоо шинээр авч їзэх цаг болжээ.

Ємгєєлєгч нарын мэргэшлийн тївшин ємгєєллийн ур чадварыг эрс дээшлїїлэх шаардлагатай байгаа нь орон нутагт хийсэн судалгаанаас харагдаж байна.

- Ємгєєлєгч нар нь шїїхийн шийдвэр гарсны дараа ємгєєлїїлэгчийнхээ эрх ашгийг хамгаалах талаар учир дутагдалтай байдаг. Тус аймагт ємгєєлєгч боловсон хїчин нэн шаардлагатай байна. Ємгєєллийн зєвлєл нь 40-60 насны хоёр ємгєєлєгч, хоёр дадлагажигчтай, нэг нь эрхээ хасуулаад дахин сэргээгдсэн хїн байна. /Булган аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

- Ємгєєллийн байгууллага хєдєлмєрийн насны болон дээд мэргэжлийн ємгєєлєгчєєр дутмаг байна. /Дундговь аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

- Ємгєєлєгч эхлээд миний ємгєєлєгч болохыг зєвшєєрч, бїхий л байдлыг яриулснаас хойш хэд хоногийн дараа би чиний ємгєєлєгч болохоо болилоо, энэ хэрэг нєгєє талд чинь шийдвэрлэгдэх юм шиг байна. Би нєгєє талын ємгєєлєгчєєр орох боллоо, аль ашигтай талд нь орвол дээр учраас намайг уучлаарай- гэсэн.
/Хэнтий аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Энэ бїхэн иргэдийн хууль зїйн туслалцаа авах эрх цєєнгїй зєрчигдєж буйг харуулж байна. Эрїїгийн байцаан шийтгэх шинэ хуульд эрїїгийн хэрэг дэх ємгєєлєгчийн эрхийг єргєтгєж, сэжигтнийг баривчлах, цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээг шїїхээр хянан хэлэлцэхэд байлцаж, санал гаргаж болохоор тогтоосон нь ихээхэн шинэлэг зїйл юм.

1.7. Нотлох баримтыг шалгуулах эрх

ЭБШХ-д: Яллагдагч нь . . . баримт сэлт гаргаж єгєх, нотлох баримтыг шалгуулах хїсэлт гаргах эрхтэй. Ємгєєлєгч нь . . . хэрэгт ач холбогдол бїхий . . . баримт сэлт гаргаж єгєх, сэжигтэн нь . . . баримт сэлт гаргаж єгєх, нотлох баримтыг шалгуулах хїсэлт гаргах эрхтэй. хохирогч нь. . . баримт сэлт гаргаж єгєх, нотлох баримт шалгуулах хїсэлт гаргах эрхтэй гэж заасан.

“Нотлох баримтыг шалгуулах эрхтэй” гэсэн Їндсэн хуулийн заалттай “нотлох баримт шалгуулах хїсэлт гаргах эрхтэй” гэсэн ЭБШХ-ийн дээрх заалт нь агуулгын хувьд зєрчилдєж байна. Тухайлбал ЭБШХ-ийн 204-р зїйлд “сэжигтэн, яллагдагч, ємгєєлєгч нь зєвхєн хїсэлт гаргах эрхтэй бєгєєд . . . Хїсэлтийг мєрдєн байцаагч хянаж їзээд тїїнийг хангасан буюу хэрэгсэхгїй болгосон тухай їндэслэл бїхий тогтоол гаргаж, уг тогтоолыг яллагдагч буюу тїїний ємгєєлєгчид мэдэгдэнэ” гэж заасан нь Їндсэн хуулийн энэ эрхийн эсрэг бєгєєд їзэмжийн хэрэг болжээ.

Практик дээр мєрдєн байцаалт дууссаны дараа хавтаст хэрэгтэй танилцаад яллагдагч, ємгєєлєгчєєс гаргасан тодорхой хїсэлтїїдийг ихэнх тохиолдолд мєрдєн байцаагч нар ЭБШХ-ийн энэхїї 204-р зїйлээр хэрэгсэхгїй болгож хаадаг байна.

Шїїхийн таслан шийдвэрлэх тогтоол хїчингїй болсон, єєрчлєгдсєн, хэрэг нэмэлт мєрдєн байцаалтанд буцсан зонхилох шалтгаан нь нотлох баримт шалгуулах эрхийг хангаагїйтэй холбоотой байна.

УДШ-ийн Судалгааны тєвийн танилцуулгад “давж заалдах шатны магадлал хїчингїй болж байгаа гол шалтгаан нь. . . нотлох баримтын зєрїїг шалгаагїй, хуулийн шаардлага хангаагїй нотлох баримтыг їндэслэх, хэрэгт ач холбогдол бїхий байдлыг шалгаж тогтоогоогїй. . .” явдал мєн гэж дїгнэжээ.

Улсын Дээд шїїхийн эрїїгийн давж заалдах шатны 2000-5-12-ны єдрийн 99-р магадлалаас їзэхэд анхан шатны шїїхийн шїїгч иргэн К-д холбогдох хэргийг хянаад “Би Г-г алаагїй, энэ хэрэг гарах їед Тєв аймгийн Архуст суманд амьдарч байсан” гэсэн шїїгдэгч К-ийн хїсэлтийг шалгуулах тухай хїсэлтийг “биелїїлээгїй” гэсэн їндэслэлээр хэргийг буцаасан байна.

Шалгуулах эрхийн нєгєє талд нь хэрэг бїртгэгч, мєрдєн байцаагч нарын “шалгах їїрэг” байх ёстой бєгєєд тэд иргэдийн хїсэлтийг “хянах” биш, заавал шалгах їїрэг хїлээж байх нь Їндсэн хуулийн їзэл санаа юм.

1.8. Шударга шїїхээр шїїлгэх эрх

Шударга, хараат бус, зєвхєн хуульд захирагддаг шїїхийн тухай асуудал бол Монголын єнєєгийн нийгэм дэх шїїмжлэл, маргаантай эмзэг асуудлын нэг юм.

Шїїх, шїїгчтэй холбоотой олон янзын шїїмжлэл, бїр ноцтой гэж хэлж болох баримт яригдаж, бичигдэж, зарим нь нотлогдсон явдал ч байна.

Шїїх хэрэг маргааныг шийдвэрлэхгїй удааж, иргэдийг чирэгдїїлдэг хууль зєрчиж, буруу шийдвэрлэдэг танил тал хардаг байхад шударга шїїхээр шїїлгэх эрх баталгаатай хэрэгжиж байна гэх итгэл бага байна.

Монгол улсын Засгийн газар, НЇБ-ын хєгжлийн хєтєлбєрєєс хамтарч хийлгэсэн “Монгол дахь авилгалын талаарх олон нийтийн санаа бодол, байр суурь” гэсэн судалгаагаар хамгийн их авилгалд автсан байгууллагууд, эдний дотор судалгаанд хамрагдагчдын їнэлгээгээр гааль /73.5%/, банк /63.8%/, харин шїїх 48.8 хувиар гуравт орсон нь хэдийгээр давхар нотолгоогїй ч олон тїмэнд итгэл алдаж буйн илрэл юм.

2000 онд 5 шїїгч ёс зїйн дїрмийг удаа дараа зєрчсєн учир огцорсон , 2001 оны эхний хагаст 24 шїїгчид сахилгын шийтгэл хїлээлгэсэн /Шїїх эрх мэдэл-сэтгїїл, 2000 он, №4, 2001 он № 2/ байна.

Гэмт хэргийн шинжтэй їйлдэл хийсэн, шїїн таслах ажилд ноцтой дутагдал гаргасны учир 2001 он гарсаар 8 шїїгчийг огцруулах саналыг Шїїхийн Ерєнхий зєвлєлєєс оруулсан байна.

Дорноговь аймгийн сум дундын шїїхийн ерєнхий шїїгчээр ажиллаж байсан ”Б” гэгч нь эд мєрийн баримтаар хураагдсан 211 кг угаасан ноолуурыг тухайн їеийн ханшаар нэг кг-ыг нь 35000 тєгрєгєєр, нийтдээ 7.385.000 тєгрєгєєр їнэлсэн зохих газрын їнэлгээ байхад шїїхийн гїйцэтгэх хуудсанд нэг кг-ыг нь 15000 тєгрєгєєр бодож, нийт 3.165.000 тєгрєгийг улсад оруулахаар тогтоож, улсад 4.220.000 тєгрєгийн хохирол учруулсан гэмт хэргийн шинжтэй їйлдэл хийсэн, Дархан-Уул аймгийн сум дундын шїїхийн шїїгч “Т” нь 1996 онд хїлээн авсан эрїїгийн хэргийг 2000 онд шийдвэрлэсэн байх бєгєєд шїїх хурлын протоколоос їзэхэд шїїгдэгч “Г”-г биш єєр хїнийг шїїх хуралдаанд оруулж хууль ноцтой зєрчсєн. /”Зууны мэдээ” сонин, 2001-4-23, №97/

Нийслэлийн нэг дїїргийн ерєнхий шїїгч: Шїїхийн нэр хїнд иргэдийн дунд унаж байгаа гэдэгтэй санал нэг байна. Энэ нь хувийн болон харилцааны соёл, ажил хэргийн чадвар муутай шїїгчдээс болж байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд хараат бус байж чадахгїй байна. Цалингаа хугацаандаа авч чаддаггїй, гэрэл цахилгаан, харилцуур утсаа таслуулчихсан шїїх, шїїгчдийн хэвийн ажиллах

нєхцлийг тєрєєс хангаж єгч чадахгїй байна шїї дээ.

Ер нь бол шїїх засаглалын Їндсэн хуульд тунхагласан зарчим єнєєдєр хоосон нэр томъёо тєдий байна /”Зууны мэдээ”-сонин, 2001-4- 23,№97/ гэж илэн далангїй ярьсан байна.

Нийслэлийн шїїхээр хяналтын журмаар хянагдсан иргэний хэргийн судалгаанаас їзэхэд, зарим шїїх ИХШХШ тухай хуулийн холбогдох заалтуудыг зєрчиж, хууль бус бїрэлдэхїїнтэйгээр хэрэг шийдвэрлэх, шийдвэр тогтоолыг зєвлєлдєх тасалгаанд їйлдэлгїй ноцтой зєрчил гаргах, нэхэмжлэлийн шаардлагаас халих, аль эсвэл дутуу орхих, дээд шатны шїїхийн магадлалд дурдсан заалтыг биелїїлэхгїй байх, зохигчдын мэтгэлцэх эрхийг хангаагїй гэх мэт дутагдал ихсэх хандлагатай байна /Нийслэлийн шїїхээс гаргасан тойм мэдээ, 2000 он/.

1.9. Шїїх ажиллагаанд биеэр оролцох эрх

ЭБШХ-д: Анхан шатны шїїхийн шїїх хуралдаанаар хэрэг хэлэлцэхэд шїїгдэгчийг заавал оролцуулна. Гагцхїї шїїгдэгч нь Монгол улсын хилийн гадна байгаа бєгєєд шїїхэд хїрэлцэн ирэхээс зайлсхийвэл шїїгдэгчгїйгээр хэрэг хэлэлцэж болно гэж заасан. Ийм заалт шинэ хуульд ч тусгагдсан байна.

Энд анхаарал татаж буй асуудал бол хилийн гадна байгаа хїний хэргийг яаж тїїнгїйгээр хэлэлцэх вэ гэдэг асуудал юм. Шїїгдэгчгїйгээр, эчнээгээр хуралдаж хэрэг шийдвэрлэнэ гэдэг бол Їндсэн хуулийн агуулгад харшлах болно.

Хоригдож буй шїїгдэгч давж заалдах шатны шїїхээр хэрэг хэлэлцэхэд оролцож чаддаггїй, оролцуулж эрхийг нь эдлїїлэх талаар ямар ч арга хэмжээ авдаггїй буруу практик  хэвшиж тогтсон байна.

Їндсэн хуульд заасан “шїїх ажиллагаа” гэдэг бол анхан шат, давах шат, хяналтын шатыг багтаасан цогц ойлголт байтал ЭБШХ-д хяналтын шатны шїїхэд хэргийг хянан  хэлэлцэхэд хэрэгт холбогдогч уг хуралд оролцох эрхийн тухай заагаагїй байна /368-р зїйл/.

Иргэний хэргийг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд: “Хэргийн оролцогчид нь шїїх хуралдаанд оролцох эрхтэй”. /24-р зїйл/,
“Нэхэмжлэгч, тїїний тєлєєлєгч буюу ємгєєлєгч нь хїндэтгэн їзэх шалтгаанаар ирээгїй бол шїїх хуралдааныг хойшлуулна. Харин хїндэтгэн їзэх шалтгаангїйгээр ирэхгїй бол нэхэмжлэлийг буцаана”.
“Зохигчид, тэдгээрийн тєлєєлєгч буюу ємгєєлєгч, гуравдагч этгээд . . . давж заалдах хуралдаанд оролцохыг хїсвэл шїїх тэдгээрийг хуралдаанд биеэр оролцох эрхийг нь хангаж, хуралдаан хэзээ, хаана болохыг мэдэгдэх їїрэгтэй” /169-р зїйл/ гэж мєн тус тус заасан байна.

Харин ЭБШХ-тай адилаар хяналтын шатны шїїх хуралд зохигчдын оролцох эрхийн тухай заагаагїй байна.

Шїїх ажиллагаанд биеэр оролцох эрхийг зєрчих явдал иргэний байцаан шийтгэх ажиллагааны явцад гардаг нь шїїхийн практикийн судалгаанаас харагдаж байна.

Сонгинохайрхан дїїргийн шїїхийн 1999 оны 885 –р шийдвэрийг нийслэлийн шїїхийн 1999 оны 217дугаар тогтоолоор хїчингїй болгохдоо: “. . . хавтаст хэргийн материалаас їзэхэд хариуцагчид шїїх хуралдаан болох тухай албан ёсоор зарлан дуудах хуудас єгєєгїй, єгсєн гэх боловч “ирээгїй” гэсэн шалтгаанаар шїїх хуралдааныг 3-4 удаа хойшлуулсны эцэст хуулийн заалтыг зєрчин хурал хийсэн” гэж заасан байна.
/Улс тєрийн болон хувийн эрх, эрх чєлєєний судалгааны багийн тайлан 2001 он/

1.10. Шїїхийн шийдвэрийг давж заалдах эрх

Їндсэн хуульд заасан энэ эрхийг баталгаажуулахын тулд ЭБШХ-иар анхан шатны шїїхийн тогтоолыг тогтоол уншин сонсгосон єдрєєс хойш, хэрэв шїїгдэгч цагдан хоригдож байгаа бол уг тогтоолын хуулбарыг тїїнд гардуулан єгсєн єдрєєс хойш арав хоногийн дотор давж заалдах гомдлоо гаргана, мєн иргэний хэргийн шїїхийн шийдвэрт гарсан єдрєєс нь хойш арав хоногийн дотор давж заалдах гомдол гаргаж болно. /ИХШХШТ хууль/ гэж тус тус заажээ.

Эрїїгийн байцаан шийтгэх шинэ хуульд:

Шїїхийн тогтоолд давж заалдах гомдол гаргах, эсэргїїцэл бичих эрх бїхий этгээд, тїїнийг гардаж авсан буюу танилцуулснаас хойш давж заалдах гомдол гаргах эрхтэй гэж тусгасан нь давах гомдол гаргагчийн хувьд ашигтай болсон байна.

Хууль тогтоомжид давж заалдах гомдлын агуулгад хязгаарлалт тавьдаггїй боловч ИХШХШ тухай хуульд давж заалдах гомдол, эсэргїїцлийн їндэслэлд анхан шатны шїїхээр хянан хэлэлцээгїй шинэ нотлох баримт заах эрхгїй /166-р зїйлийн 3 дахь заалт/ - гэсэн нь практикт багагїй маргаан дэгдээдэг байна.

Анхан шатны шїїх дээр яригдах боломжгїй байсан нотлох баримтыг єєрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалахын тулд давж заалдах гомдолдоо зааж, хавсаргахыг ийнхїї хуулиар хориглож байгаа нь хэргийг нотлох баримтын їндсэн дээр шударгаар шийдвэрлэх зарчмыг илт гажуудуулсан заалт юм.

Анхан шатны шїїхийн таслан шийдвэрлэсэн таван хэрэг тутмын нэгд нь давж заалдах гомдол гардаг бєгєєд 1998-2001 оны статистикаас їзэхэд давж заалдах шатаар хянагдсан нийт эрїїгийн хэргийн таслан шийдвэрлэх тогтоолын 52.2-54.7 хувь нь хэвээр їлдэж, 45.3-47.8 хувь нь хїчингїй болсон буюу єєрчлєгдсєн байна. Харин 2000, 2001 онд шїїхээр хянан шийдвэрлэгдсэн иргэний хэргийн арван хэрэг тутмын нэгд нь давж заалдах гомдол гаргаснаас їзэхэд эрїїгийн хэрэгт давж заалдах гомдол иргэнийхээс 2 дахин их байна. Таслан шийдвэрлэх тогтоолыг хїчингїй болгосон, єєрчилсєн їндэслэлийн дотор “хэргийн зїйлчлэл буруу”, “хэрэгтний хувийн байдал”, “ялыг тохируулаагїй”, “хохирогчийн гэм буруутай ажиллагаа хэрэг гарахад нєлєєлсєн”, “аргагїй хамгаалалтын хэр хэмжээг хэтрїїлсэн” гэсэн зїйлїїд зонхилж байна.

2000 онд Улсын Дээд шїїхийн давж заалдах шатны хуралдаанаар аймаг, нийслэлийн шїїхийн анхан шатны шїїхийн таслан шийдвэрлэсэн бїгд 249 хэргийг хянан хэлэлцсэнээс 29.7 хувь буюу 74 хэргийн тогтоолд єєрчлєлт оруулж 46 хэрэгт нь буюу 62.1 хувьд нь ял хєнгєрїїлсэн байна. Энэ нь давж заалдах шатны шїїхийн алдаа зєрчил анхан шатны шїїхэд тийм ч бага биш байгааг харуулж байна.

1.11. Уучлал хїсэх эрх

Уучлал бол зєвхєн тєрийн тэргїїн - Ерєнхийлєгчид Їндсэн хуулиар олгогдсон эрх юм.

Цаазаар авах ялаар шийтгїїлсэн хїнээс амь хэлтрїїлэх тухай хїсэлт гаргасан, гаргаагїй аль ч тохиолдолд тїїний хэргийг Монгол Улсын Ерєнхийлєгчид хїргїїлэх бєгєєд тїїнийг Ерєнхийлєгч хїлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор ялтанд уучлал їзїїлэх эсэх асуудлыг шийдвэрлэнэ. Шаардлагатай бол уг хугацааг 30 хїртэл хоногоор сунгаж болдог байна. /Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх тухай хуулийн 102 дугаар зїйл/.

Энэ бол жирийн нэг єргєдєл хїсэлт биш, хїний амь насны асуудал. Шалгахад тївэгтэй, ээдрээтэй єргєдєл гомдлыг шалгах хугацааг 6 сараар тогтоосон байхад хїний амь насны асуудлыг хоёрхон сараар шийдвэрлэхээр заасан нь хэт богино байна.

Иймд цаазаар авах ялын асуудлыг шийдвэрлэх хугацааг тусгайлан 6 сар буюу тїїнээс дээш гэж хуульд єєрчлєлт оруулах шаардлагатай гэсэн дїгнэлтэд хїрсэн болно.

Монгол Улсын Ерєнхийлєгч хорих газар ял эдэлж буй хїмїїсээс 1998 онд уучлалт хїссэн 142 хїсэлтийн 17-д, 1999 онд 135 хїсэлтийн 15-д, 2000 онд 140 хїсэлтийн 24-д нь тус тус уучлал їзїїлжээ. Харин цаазаар авах ялтай хэдэн хїний хэдэд нь уучлал їзїїлснийг авч чадаагїй болно. Энэ тоо нь тєрийн нууцын зэрэглэлд орсон нь эргэлзээтэй байна.

1.12. Шашин шїтэх, эс шїтэх эрх чєлєє

УИХ 1993 онд “Тєр, сїм хийдийн харилцааны тухай хууль, Монгол Улсын Їндэсний аюулгїй байдлын зєвлєл 1994 онд “Шашин-сїм хийдийн талаархи тєрийн бодлогын їзэл баримтлалын тухай” зєвлємж тус тус гаргасан нь хїний шїтэн бишрэх эрх чєлєєг хангахад бодит нєлєє їзїїлжээ.

1.12.1. Тєр, сїм хийдийн харилцааны тухай хуулийн 9 дїгээр зїйлд зааснаар хувь хїн сїм, хийд байгуулах тухай єргєдлєє, дїрмийн хамт аймаг, нийслэлийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хуралд гаргаж, зєвшєєрєл авсны їндсэн дээр сїм хийд байгуулж хууль зїйн асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны тєв байгууллагад бїртгїїлдэг журамтай.

1990-ээд оноос хойших нийгмийн ухамсарт гарсан их єєрчлєлт нь шашин шїтэх эрх чєлєєнд ч мєн их давалгаа їїсгэсэн.

Єнєєгийн байдлаар Монгол Улсад Будда, Христос, Ислам, Бахай, Бєє, Язу тарнийн 270-аад сїм хийд байгаагаас 186 нь Хууль зїй, дотоод хэргийн яаманд албан ёсоор бїртгїїлж, їйл ажиллагаа явуулж байна. Їїнээс уламжлалт гэгдэх Буддын шашин 112 хийд дацан /нийслэлд 28/, Ислам шашны 2 /нийслэлд 1/, Бєєгийн 1 / нийслэлд/, “уламжлалт бус” гэгддэг Христос шашны 65 /нийслэлд 39/, Бахай шашны 5 / нийслэлд 1/, Язу тарнийн 1 сїм їйл ажиллагаа явуулж байна.

1.12.2.Сїм хийдийг бїртгэхэд їндэслэлгїйгээр татгалзах, хаах, боох хандлага байгаад шїїмжлэлтэй хандвал зохино.

Тєв аймгийн Жаргалант суманд байгаа христийн сїмийг хєєх, Аргалант суманд байгаа христийн сїмийг цагдаагаар тараалгах, 1999 онд Тєв аймагт байгуулагдсан Ватиканий тєлєєлєгчийн газрын санхїїжилттэй хїмїїнлэгийн хїїхдийн цэцэрлэгийг шашны їйл ажиллагаа явуулж байна гэсэн нэрээр зогсоох зэргээр нотолгоо їндэслэлгїйгээр хардан сэрдэх, хаан боох, гуйвуулах зэргээр  зарим нэгэн зїй бус авир гаргажээ. /Шашин шїтэх, эс шїтэх эрхийн нєхцєл байдал, судалгааны урьдчилсан тайлан/

Тєр, сїм хийдийн харилцааны тухай хуулийн 7 дугаар зїйлийн “7”-д “ аливаа шашны байгууллага, лам санваартан єєрийн шашныг эс шїтэгчдийг… эд мєнгєєр татахыг хориглоно” гэснийг зарим албан тушаалтнууд  хїмїїнлэгийн ажил хийж байгаа бол шашны ажил огт хийж болохгїй, шашны ажил хийж байгаа бол хїмїїнлэгийн ажил хийж болохгїй мэтээр тайлбарлаж, хїмїїнлэгийн їйл ажиллагаа нь зарим шашны гол їйл ажиллагаа байдгийг їгїйсгэхийг оролдох нь ч  байна.

Орчин їед тєр, сїм хийдийн харилцааны талаарх тєрийн бодлого, їйл ажиллагаа нь уламжлалт ба уламжлалт бус шашнуудын дотоод болон тэдний єєр хоорондын харилцаанд гарч байгаа шинэ їзэгдэл, їйл явцын хандлага, чиглэлийг шинжлэн судлах явдал иргэдийн шашин шїтэх, эс шїтэх эрх чєлєєг хангахад чухал ач холбогдолтой болж байна.

1996 оноос хойш аймаг, нийслэлийн ИТХ шашны байгууллагад їйл ажиллагаа явуулах зєвшєєрєл олгохдоо хугацааг нэг жилээр тогтоон улмаар уг хугацаа дуусах їед жил, жилээр сунгадаг журам тогтсон байна. Гэвч тухайн їед зєвшєєрєл олгосон ИТХ-ын бїрэн эрхийн хугацаа дууссаны дараа шинээр сонгогдсон ИТХ шашны байгууллагад зєвшєєрєл олгох, хугацаа сунгахдаа хойрго ханддаг, тїїнээс зайлсхийдэг хандлага гардаг ажээ.

Шашны їйл ажиллагаа явуулах зєвшєєрєл олгохгїй, олгосон ч богино хугацаатай байх нь нэг талаас шїтэн бишрэх эрхээ чєлєєтэй эдлэх боломжийг хязгаарлах, мєн бусдын зїгээс гадуурхах шалтгаан болдог. Нєгєє талаар бїртгэл зєвшєєрлийн журмыг зєрчих явдал байгааг зєвтгєж болохгїй.

1.13. Улсынхаа нутаг дэвсгэрт чєлєєтэй зорчих эрх

Энэ заалтын дагуу Монгол Улсад засаг захиргааны нэг нэгжээс нєгєєд зорчиход “зам явах” авдаг байсныг бїрмєсєн халснаар зорчих эрх бодитой болжээ.

Статистикийн мэдээнээс харахад бїх тєрлийн тээврийн хэрэгслээр 2000 онд давхардсан тоогоор 93.0 сая хїн, 10643.4 мян.тонн ачаа тээвэрлэж, зорчигч эргэлт/нийт зорчигчдын тоог тээвэрлэсэн км зайгаар їржїїлсэн їзїїлэлт/ 1946.0 сая хїн.км болжээ.

Зорчих эрхийг Онц байдлын тухай хууль, Эрїїгийн байцаан шийтгэх тухай хууль, Эрїїгийн хууль, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Хилийн тухай зэрэг салбар хуулиудаар хязгаарласан нь зїй ёсны гэж їзэхээр байна.

1.14. Тїр буюу байнга оршин суух газраа сонгох эрх

Иргэний бїртгэл мэдээллийн тухай хуулиар эрх олгосноор “Монгол Улсын Засгийн газар 1996 онд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт иргэд шилжин суурьших хєдєлгєєнийг бїртгэх, мэдээлэх нийтлэг журам”-ыг 47 тоот тогтоолоор батлан мєрдїїлжээ.

Энэхїї актаар эрїїгийн ял тэнссэн, засан хїмїїжїїлэх ажил хийж байгаа бол ялын хугацаа дуустал, гэмт хэрэгт сэжигтэн, яллагдагчаар татагдсан бол уул хэрэг шийдэгдтэл гэх зэрэг болон бусад їндэслэлээр шилжин суурьшихыг тїр тїдгэлзїїлэх журам тогтоосон нь ихэвчлэн зїй ёсны буюу холбогдох хууль тогтоомжид нийцэж байна.

Харин Нийслэлийн Иргэдийн тєлєєлєгчдийн хурлын Тэргїїлэгчдийн 1995 оны 69 тоот тогтоолоор /2000 оны 46, 2001 оны 08 тоот тогтоолоор нэмэлт єєрчлєлт оруулсан/ баталсан журмын ёсоор хєдєєнєєс Улаанбаатар хотод суурьшихаар шилжин ирсэн насанд хїрэгчдээс “їйлчилгээний хєлс” нэрээр 50000 тєгрєг, 18 хїртэлх насны хїїхдээс 25000 тєгрєгийн хураамж авч байхаар тогтоосон нь хїний уг эрхэнд харшилж байна. Энэ бол їнэхээр тєсєвт нийгэмшлийн їйлчилгээний зардал нэмэгддэг бол тїїнийг тєсвїїдийн хооронд зохицуулж иргэнд хохиролгїй шийдэх, хэрэв хувиас тєлбєртэй їйлчилгээ хийх бол єєрсдєє сайн дураар шийдэх маягаар зохицуулж болох асуудал юм. Дээрх журмаар 5 ам бїлтэй / насанд хїрээгїй З хїїхэд / єрх дунджаар 200000 тєгрєг шилжин суурьшихад зарцуулна гэсэн тооцоо гарч байгаа бєгєєд энэхїї хураамжийн орлогоо юунд зарцуулагдсан талаар ямар ч мэдээлэлгїй ,хяналт алга байна. Энэ бїхнээс їїдээд эдийн засгийн албадлагаар хїний шилжин суурьших эрхийг боомилж буй хэрэг гэсэн дїгнэлтэд хїргэж байна.

Ийм практик бусад аймагт тархаж байгааг даруй таслан зогсоох ёстой.

- Хэрлэн сумын Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлын Тэргїїлэгчдийн 2001 оны 15 тоот тогтоолоор Чойбалсан хотод шилжин ирэгч насанд хїрсэн хїнд 10000 тєгрєг, хїїхдэд 5000 тєгрєгний тєлбєр тогтоосон байна.

- Дархан-Уул аймгийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлын Тэргїїлэгчдийн 2001 оны 4 сарын 14-ны 25 дугаар тогтоолоор тус аймагт шилжин ирж суурьшихад иргэдээс авах нэг удаагийн хураамжийг 19 болон тїїнээс дээш насны хїн тус бїрээс 25000 / хорин таван мянга/ тєгрєг, тїр оршин суухад насанд хїрэгчдээс сар тутамд 2000 тєгрєг авч байхаар тус тус тогтоосон байна.
Тїїнчлэн иргэд улсынхаа нутаг дэвсгэрт тїр болон байнга оршин суухад илїї олон бичиг баримт шаарддаг зэрэг бэрхшээл байгаа аж.

1.15. Гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрх

Энэ харилцааг Монгол Улсын иргэн гадаадад хувийн хэргээр зорчих, цагаачлах тухай хуулиар бїхэлд нь, Харьяатын тухай хууль, Иргэний бїртгэлийн тухай хууль болон бусад хуулиар зарим нэг талаас нь зохицуулж байна.

Гагцхїї энэ эрхээ эдлэх явдал нь улсын аюулгїй байдал, нийгмийн хэв журам, хїн амын эрїїл мэнд, бусдын эрх, эрх чєлєєг хамгаалах ашиг сонирхолд нийцсэн байхыг шаарддаг.

Монгол Улсын иргэдэд гадаадад явах, тэнд оршин суухаар цагаачлахад тухайн иргэнийг хїлээн авах улсын дотоодын хуулиар тогтоосон журмаас єєр Монголын тєр, засгийн зїгээс учруулах ямар нэгэн хязгаарлалт байхгїй. Гагцхїї очих орны хууль тогтоомжоор урьдчилан зєвшєєрєл авах, амьдрах баталгаатай холбоотой болзол шаардах тохиолдол зарим орны хувьд нэлээд хатуу, заримынх нь хувьд бага зэрэг хязгаарлалт байдаг бєгєєд тэр нь тухайн орны дотоодын асуудал учраас Монголын иргэн уг журмыг хїссэнээр зєрчиж болохгїй билээ. Иймээс зарим иргэдийн бусад улс оронд зорчих, цагаачлах гэсэн хїсэл эрмэлзэл хангагдахгїй байгааг їгїйсгэхгїй байна.

2000 онд 83 оронд 508821 иргэн гарсан бол мєн онд тэдгээр орноос 495285 монгол иргэд эх орондоо буцаж ирсэн ба нийтдээ 1 сая 41 мянган хїн Монгол Улсын хилийн боомтоор нэвтэрсэн байна. Монгол улсын хилээр гадагш гарсан 508821 хїний тооноос улсын хилээр буцаж орсон 495285 хїнийг хасахад хилийн цаана буюу бусад улс оронд 13536 хїн їлдсэн дїн гарч байна. Жил ирэх тутам Монгол Улсын иргэд гадаадад зорчих нь єсєж байгаа зэрэг нь энэ эрх хангагдаж буйн баримт нотолгоо юм.

ХОЁР. ХЇНИЙ УЛС ТЄРИЙН ЭРХ, ЭРХ ЧЄЛЄЄНИЙ ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

2.1. Тєрийг удирдах хэрэгт оролцох эрх

Иргэд тєрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхээ: нэгд, тєрийн байгууллагад сонгогдох, хоёрт, сонгох эрхээ эдэлж, Ерєнхийлєгч, УИХ болон орон нутгийн єєрєє удирдах байгууллагыг сонгох, гуравт, тєрийн албан тушаал эрхлэн ажиллах гэсэн їндсэн хэлбэрээр эдэлж байна.

2.1.1. Иргэдээс тєрийг удирдах хэрэгт оролцох хамгийн шийдвэрлэгч эрх бол сонгох, сонгогдох эрх юм. Сонгууль бол ард тїмний хїсэл зоригоо илэрхийлэх арга хэрэгсэл бєгєєд тэр нь олон улсын нийтээр хїлээн зєвшєєрсєн жишиг шаардлагад нийцэж, жинхэнэ чєлєєтэй, шударга явагдсан цагт хїний улс тєрийн эрхийг хангадаг тул хїний эрхийн хэрэгжилтийн чухал баталгаа болдог.

Монгол Улсын шинэ (1992) Їндсэн Хуулиар сонгуулийн бїх нийтийн шууд, чєлєєт, саналаа нууцаар гаргаж сонгох зарчим тогтоосон бєгєєд тїїний дагуу сонгуулийн хууль гаргаж 1992, 1996, 2000 онд парламентын, 1993, 1997, 2001 онд Ерєнхийлєгчийн сонгууль явуулжээ. 1992 оны сонгуулиар УИХ-ын 76 суудлын 69- ийг, 2001 оны сонгуулиар 72-ыг тус тус МАХН авсан байна.

1996 оны сонгуулиар “МЇАН-МСДН-ын ардчилсан холбоо” эвсэл 50, МАХН- 25, МУНН-1 суудал тус тус ноогдож байжээ.

2000 оны УИХ-ын сонгуулиар “ИЗНН” эвслээс 1, МЇАН-МШАН-ын “Ардчилсан холбоо эвсэл”-ээс 1, “Эх орон-МАШСН”-аас 1, бие дааж нэг хїн тус тус суудал авсан болно.

Монгол Улсын Ерєнхийлєгчийн болон мєн аймаг, нийслэл, сум, дїїргийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлыг сонгох удаа дараагийн сонгуульд иргэд ардчилсан їндсэн дээр оролцож ирэв.

Иргэдийн сонгуульд оролцсон байдал:

Сонгууль	Он	Нэрсийн жагсаалтад бїртгэгдсэн сонгогчдын тоо	Санал єгсєн сонгогчдын тоо	Хувь
Монгол Улсын Их Хурлын сонгууль	1992	1085129	1037392	95.60
	1996	1147260	1057189	92.15
	2000	1247033	1027985	82.43
Монгол Улсын Ерєнхийлєгчийн сонгууль	1993	1106403	1025970	92.73
	1997	1155228	982640	85.06
	2001	1205885	1000110	82.94
Орон нутгийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлын сонгууль	1996	1028216	739946	71.96
	2000	1066147	647616	60.74

Энэ хїснэгтээс харахад сонгуулиас сонгуульд сонгогчдын оролцоо буурч байгаа нь анхаарал татаж байна. Энэ нь ойрхон сонгууль олон болсноос зарим нь залхаж идэвхи нь суларсан. Сонгуулийн компанийг зохион байгуулах ажлын арга барил дахь дутагдал зэрэг олон шалтгаантай холбоотой байж болох юм.

Сонгуультай холбоотой хїний эрх зєрчигдсєн тохиолдол цєєнгїй гарч байна.

1998 оноос хойш улсын хэмжээнд иргэний паспортын нєєц дууссан, иргэний паспортыг иргэний їнэмлэхээр солих ажил удааширч, зохих бичиг баримтгїйн улмаас 2000 оны УИХ-ын сонгууль, орон нутгийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлын сонгуульд олон хїн оролцож чадаагїй байна.

Тухайлбал, сонгогчдын бичиг баримтгїйн улмаас 2000 оны УИХ-ын сонгуульд 2.1 хувь, 2001 оны Ерєнхийлєгчийн сонгуульд 1.5 хувь нь оролцож чадаагїй байна гэсэн мэдээг аймгийн сонгуулийн хороо мэдээлж байжээ. /Ховд аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

2.1.2. УИХ 1994 онд “Тєрийн албаны тухай хууль” гаргаж Монголын тєр мэргэшсэн, чадварлаг албатай байх, тєрийн алба хашиж байгаа хїмїїсийн эрхийг хамгаалах зарчим, баталгаа, хууль зїйн їндсийг шинээр тавьсан.

Хїний эрхийн талаас нь їзвэл энэ хуулиар иргэд тєрийн албанд орох адил тэгш боломжтой байх эрхийг баталгаажуулж тухайн албан тушаалд тавигдах шаардлагыг хангасан хэнийг ч тєрийн захиргааны албан тушаал эрхлэх эрхийг їндэс, угсаа, арьсны єнгє, хїйс, нийгмийн гарал, байдал, хєрєнгє чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шїтлэг, їзэл бодол болон нам, олон нийтийн бусад байгууллагын харьяалал зэргээр ялгаварлаж їл болохыг зааж єгсєн нь чухал алхам болжээ.

2000 оны байдлаар нийт 135391 тєрийн албан хаагч байна. Тэдний 1.9 хувь буюу 2615 нь тєрийн улс тєрийн албан тушаалд, 5.8 хувь буюу 7809 нь тєрийн захиргааны албан тушаалд, 15.3 хувь буюу 20662 нь тєрийн тусгай албан тушаалд, 77.0 хувь буюу 104305 нь тєрийн їйлчилгээний албан тушаалд ажиллаж байна. Орон нутгийн тєсвєєс цалинждаг 85625 тєрийн албан хаагч байна.

/Монгол Улсын тєрийн албаны тухай гарын авлага, статистикийн тойм, 2000 он/

Тєрийн албан хаагчийн стандартын удирдлагыг тєрийн албаны тєв байгууллага буюу гїйцэтгэх эрх мэдлийн хїрээнд бие даасан їйл ажиллагаа явуулж, ажлаа УИХ-д тайлагнадаг Тєрийн албаны зєвлєл хэрэгжїїлдэг. Тус Зєвлєлийн чиг їїргийн нэг нь тєрийн захиргааны албан хаагчийн эрх зєрчигдсєн тухай маргааныг хянан шийдвэрлэх явдал юм. Уг зєвлєлєєс энэ талаар гаргасан судалгаанаас їзэхэд 1995 оны 7 дугаар сарын 24-нєєс 2001 оны 6 дугаар сарыг хїртэл хугацаанд тєрийн жинхэнэ албан хаагч байсан буюу зохих шалгалт єгч тэнцсэн иргэдээс їндэслэлгїйгээр халсан буюу ажилд авахгїй байгаа тухай Тєрийн захиргааны албаны зєвлєлд 165 єргєдєл, гомдол ирїїлжээ. Тэдгээрийг хянан їзээд єргєдєл гомдол ирїїлэгчдийн 56.3 хувь буюу 93 хїнийг ажилд нь буцаан томилуулах буюу ажлаар хангуулж, 9.7 хувь буюу 16 хїнийг ажлаас їндэслэлгїй халагдсаныг шїїх тогтоон ажилд нь буцаан оруулсан байна.

2.2. Нам, олон нийтийн байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрх

2.2.1. Улс тєрийн нам. Улс тєрийн намуудын тухай хуулиар (1990) иргэд улс тєрийн нам байгуулах, бїртгэх, їйл ажиллагааг нь зогсоох, дуусгавар болгохтой холбогдсон зарчим, журмыг тогтоожээ.

Монгол Улсад улс тєрийн намууд шинээр їїсэн олон намын тогтолцоо орших нєхцєл бїрэлдсэн нь улс тєрийн ардчилсан шинэтгэлийн нэг їндсэн їр дїн, иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрх хэрэгжиж байгаагийн бодит илрэл юм. Монгол Улсад одоо 18 нам їйл ажиллагаа явуулж байна:

Эвлэлдэн нэгдэх эрхийн нэг чухал баталгаа бол Їндсэн хуулийн “Аль нэг нам, бусад олон нийтийн байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний тєлєє болон гишїїний нь хувьд хїнийг ялгаварлан гадуурхах, хэлмэгдїїлэхийг хориглоно” гэсэн Їндсэн хуулийн заалт билээ.

Гэтэл хїмїїсийг намын харьяаллаар ил далд ялгаварлан ажил албан тушаалаас нь халж єєрчлєх, эсвэл ажилд авахгїй байх явдал сїїлийн жилїїдэд олонтаа гарах болсон байна. УИХ болон орон нутгийн ИТХ-ын сонгууль явагдсан онуудад /1996, 2000 он/ тєрийн албан хаагчдын халагдах, чєлєєлєгдєх хєдєлгєєн эрс єсч буй нь яах аргагїй анхаарал татах асуудал юм.

Энэ нь хэдийгээр ажлаас єєрчилсєн тушаалаас харагдахгїй боловч хїмїїсийн гомдол судалгаагаар нотлогдож байна.

УИХ-ын сїїлийн хоёр сонгуулийн /1996 он ба 2000 он/ дараа тєрийн албанаас чєлєєлєгдсєн хїмїїсийн тоог сонгуулийн ємнєх онуудтай /1995 он ба 1999 он/ харьцуулахад 2-оос 5 дахин их байна. /Тєрийн албан хаагч їзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрхийн тєлєв байдлын судалгааны тайлан, 2001 он/

Ховд аймагт 1992 оноос хойш аль нэг намын харъяаллаар нь ялган гадуурхаж ажлаас єєрчилсєн хїний тоо 850 байна.

2.2.2. Їйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага Монголд одоо мэргэжил, їйлдвэрлэлийн чиглэлээр 105.3 мянган гишїїнтэй їйлдвэрчний эвлэлїїдийн 12 холбоо, харин нутаг дэвсгэрийн зарчмаар байгуулагдсан ЇЭ-ийн 22 холбоо, анхан шатны 2300 байгууллагад 220.0 мянга гаруй гишїїн хамрагддагийн 48.6 хувь нь тєсєвт байгууллагад, 26.5 хувь нь хувийн хэвшилд, 25.0 хувь нь улсын їйлдвэрийн газарт тус тус ажиллаж байна. Эдгээр ЇЭ-ийн эрхийн статусыг 1991 онд баталсан Їйлдвэрчний эвлэлїїдийн эрхийн тухай хуулиар бэхжїїлсэн нь иргэдийн ЇЭ-д нэгдэх эрхийг хангах чухал баталгаа болсон юм.

2.2.3. Тєрийн бус байгууллага /Олон нийтийн байгууллага/

“Тєрийн бус байгууллагын тухай хууль” / 1997 он/ бусад 80 гаруй хуулийн зохих заалтаар иргэд ТББ байгуулах замаар эвлэлдэн нэгдэх эрхээ эдэлж байна. Єнєєгийн байдлаар улсын хэмжээнд 2200 гаруй тєрийн бус байгууллага улсын бїртгэлд бїртгэгджээ.

Тєрийн бус байгууллагын тухай хууль тогтоомжийг хооронд нь харьцуулан судалж їзэхэд дараахь зєрчилтэй байдал ажиглагдаж байна. Їїнд:

1. Тєрийн бус байгууллагын (ТББ) тухай хуулийн 16 дугаар зїйлд ТББ-ыг бїртгїїлэх тухай єргєдєлд:
а/ байгууллагын нэр, хаяг;
б/ удирдах зєвлєлийн гишїїд, дарга, гїйцэтгэх захирлын нэр, хаяг;
в/ удирдах зєвлєлийн даргын гарын їсэг бїхий тєрийн бус байгууллагын дїрэм;
г/ улсын тэмдэгтийн хураамж тєлсєн тухай баримтыг хавсаргахыг заажээ.

Гэтэл Хууль зїй, Дотоод хэргийн сайдын 2000 оны 50 дугаар тушаалаар баталсан “Дотоодын тєрийн бус байгууллагыг бїртгэж гэрчилгээ олгох журам”-д бїртгэлийн хураамж тєлсєн баримтыг оролцуулахгїйгээр нэмж 3 бичиг баримт, 72 дугаар тушаалаар баталсан “Гадаадын болон олон улсын тєрийн бус байгууллагын тєлєєлєгчийн газрыг нээж ажиллуулах зєвшєєрєл олгох журам”-д нэмж 5 бичиг баримт хавсаргахаар зааж, хуульд заагдаагїй нэмэлт материал шаардах болжээ.

2. ТББ-ын тухай хуулийг дагаж мєрдєх журмын тухай хууль /1997/-д ТББ-ын тухай хуульд холбогдох бусад хуулийн заалтыг нийцїїлэх талаар заасангїй. ЇЭ-ийн эрхийн тухай болон ТББ-ын тухай хуулийн зарим заалт хоорондоо зєрчилджээ. Тухайлбал, ТББ-ын тухай хуулийн 16 дугаар зїйлийн 6 дахь хэсэгт хууль зїйн асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны тєв байгууллага ТББ-ыг бїртгэх, бїртгэхээс татгалзах тухайгаа єргєдєл хїлээн авснаас хойш 30 хоногийн дотор шийдвэрлэхээр заасан байхад ЇЭ-ийн эрхийн тухай хуулийн 4 дїгээр зїйлийн 2 дахь хэсэгт ЇЭ-ийг 14 хоногийн дотор улсын бїртгэлд бїртгэхээр заасан нь зєрчилтэй байна.

3. ТББ-ын тухай хуулийн 7 дугаар зїйлийн 2 -т “Татан буугдах тєрийн бус байгууллагын зохих тєлбєрийг хийсний дараа їлдсэн эд хєрєнгийг ижил тєстэй зорилго бїхий тєрийн бус байгууллагад шилжїїлэх, хэрэв тийм тєрийн бус байгууллага байхгїй бол зорилгод нь нийцсэн їйл ажиллагаанд зарцуулна” гэж заасан нь Иргэний хууль болон бусад хуультай шууд зєрчилдєж ємчлєгчийн  ашиг сонирхолд харшилсан байна.

Їїсгэн байгуулагчаасаа санхїїждэг ТББ /Ємгєєлєгчдийн товчоо, орон сууц ємчлєгчдийн холбоо гэх мэт/-ын хувьд “Їїсгэн байгуулагч буюу оролцогч нь тусгайлсан эд хєрєнгийн тухайд эрх, їїргээ хадгалдаг хуулийн этгээдэд … ємчлєгчєєс санхїїждэг байгууллага хамаарна” гэсэн Иргэний хуулийн 21 дїгээр зїйлийн 4 дэх заалт їйлчлэх ёстой. Тїїнчлэн ТББ нь єєрийн хєрєнгєд тїшиглэн тодорхой їйлчилгээ явуулдаг аж ахуйн їйл ажиллагаа эрхлэх салбар /зочид буудал, нийтийн хоолны газар, сургалтын тєв, амралт, сувилал гэх мэт/-тай байхыг зєвшєєрч, тїїний эрх зїйн статусыг тодорхойлон хуульчлах шаардлагатай байна.

4. Хїїхдийн эрхийн тухай хууль /1996 он/-ийн 8 дугаар зїйлийн 2, 21 дїгээр зїйлийн 1 дэх хэсэгт зєвхєн хїїхдийн тєрийн бус байгууллага байгуулах, тїїнд эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй гэж хязгаарласан нь їндэслэл муутай, холбогдох бусад хуулийн заалттай ч (ТББ-ын хууль 5-ын 1 зэрэг) зєрчилдсєн байна.

Улс орны эдийн засаг, нийгмийн хїндрэлтэй байдлаас шалтгаалан 18 насанд хїрээгїй зарим хїн тєрєл бїрийн хєдєлмєр эрхэлж байна. Хєдєлмєрийн хуулийн 109 дїгээр зїйлд насанд хїрээгїй хїний хєдєлмєр эрхэлж болох насны доод хязгаарыг заасан байдаг. Иргэний хуулийн 12 дугаар зїйлийг їндэслэн хїїхдийг иргэний эрх зїйн эрхийн бїрэн чадамжтайг зарласан тохиолдолд тэд хїїхдийн болон бусад тєрийн бус байгууллага байгуулах, тїїнд эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй байх ёстой. Нєгєє талаар Хїїхдийн эрхийн тухай хуулийн дээрхи 2 заалт нь Хїїхдийн эрхийн тухай Конвенц /1989 он/, Чєлєєтэй эвлэлдэн нэгдэх болон байгууллага байгуулах эрхийг хамгаалах тухай Конвенц /1948 он/-ийн холбогдох заалттай зєрчилдєж байна. Иймд Хїїхдийн эрхийн тухай хуулийн дээрх заалтыг Монгол Улсын Їндсэн хууль болон Тєрийн бус байгууллагын тухай хуулийн заалттай нийцїїлэх шаардлагатай.

2.3. Эрэгтэй эмэгтэй хїмїїсийн тэгш эрх

Манай улсын ємнєх Їндсэн хуулиудад “эмэгтэйчїїд, эрэгтэйчїїдийн адил тэгш эрхтэй” гэж зааж ирсэн бол 1992 оны Їндсэн хуульд “эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй” хэмээн цоо шинэ утга агуулгаар баяжуулан хуульчилсан билээ.

Мєн тїїнчлэн эмэгтэйчїїдийн асуудлаархи олон улсын таван конвенцид нэгдэж орсон. Тїїнээс гадна їндэсний бусад хууль тогтоомжуудад эрэгтэй, эмэгтэй хїмїїсийн тэгш эрхийн асуудлыг тусгаж єгсєн.

Эрэгтэй, эмэгтэй хїмїїсийн тэгш эрхийн практик хэрэгжилтийн асуудлыг авч їзье.

2.3.1. Манай улсын эдийн засгийн идэвхитэй хїн ам 2001 оны байдлаар 847.6 мянга байсан бєгєєд їїнээс 809.0 мянга нь ажил эрхэлж, 38.6 мянга нь ажил хєдєлмєр эрхлээгїй байна гэж ЇСГ-ын 2000 оны эмхтгэлд дурьджээ. Эдийн засгийн идэвхитэй хїн амын 412.8 мянгыг эмэгтэйчїїд эзэлдэг бєгєєд їїнээс 392.1 мянга нь ажил хєдєлмєр эрхэлж байна.

Ажил эрхэлж буй салбарыг хїйсээр харьцуулан харвал эмэгтэйчїїд эрэгтэйчїїдийг бодвол боловсрол, эрїїл мэнд, зочид буудал, зоогийн газар, санхїїгийн ажлыг илїї эрхэлж байна. Хїн ам, орон сууцны тооллогын дїнгээс харахад боловсрол, эрїїл мэндийн салбарт ажиллаж байгаа эмэгтэйчїїдийн тоо эрэгтэйчїїдийнхээс 40.3 мянгаар, зочид буудал, зоогийн газар, санхїїгийн салбарт 5.6 мянгаар их байгаад зогсохгїй боловсруулах їйлдвэр, худалдааны салбарт эмэгтэйчїїдийн тоо эрэгтэйчїїдийнхээс илїї байна.

Мєн тїїнчлэн хот хєдєєгийн аль алинд ажил эрхэлж байгаа эрэгтэйчїїдийн хувь эмэгтэйчїїдийнхээс єндєр буюу хот, хєдєєгийн дїнгээр10%-ийн ялгаатай байна. 55 хїртэлх насанд эрэгтэйчїїд эмэгтэйчїїдийн ажил эрхлэлт бараг адил байгаа боловч 55 тїїнээс дээш насны ажил эрхлэгчдийн тоо ерєнхийдєє буурсан ч эрэгтэйчїїдийн эзлэх хувь эмэгтэйчїїдийнхээс бараг хоёр дахин илїї /3.8%:1.8%/ байна. Энэ нь эмэгтэйчїїд илїї эрт тэтгэвэрт гардагтай холбоотой.

Харин тєрийн їйлчилгээний албанд тухайлбал, боловсрол, эрїїл мэндийн салбарт эмэгтэйчїїд нийт ажиллагсдын 70-80 хувийг эзэлж байна Хувийн хэвшлийн хувьд їйлчилгээний ба дэлгїїр, зах зээл дээр худалдаа эрхлэгч нарын 64% нь эмэгтэйчїїд байна. Тухайлбал, зочид буудал, зоогийн газар ажиллагсдын 71 % нь эмэгтэйчїїд байхад бєєний болон жижиглэн худалдаа эрхлэгчдийн 51% нь эмэгтэйчїїд байгаа юм. Тїїнчлэн ажил эрхлэлтийн байдлын /хувиараа эсвэл бусдад ажиллаж байгаа эсэх/ хувьд ажил эрхэлж буй 358.7 мянган эмэгтэйчїїдийн 156.3 мянга буюу 43% нь гэрээгээр ажиллаж байна.

Ажил эрхэлж буй нийт эмэгтэйчїїдийн 48% нь хотод байхад 51% орчим нь хєдєєд ажил эрхэлж байна. Харин энэ салбарт ажилладаг эрэгтэйчїїдийн тоо эмэгтэйчїїдийнхээс 38 мянгаар илїї байна.

2.3.2. Монгол Улсын хувьд сїїлийн жилїїдэд суралцаж байгаа эрэгтэй, эмэгтэйчїїдийн харьцаа улам бїр алдагдсаар байна. Їїний тод жишээ бол суурь боловсрол эзэмших явцад сургууль завсардаж байгаа хїїхдїїдийн дийлэнх хувийг хєвгїїд эзэлж байгаа бєгєєд анги дэвших тусам охидын сургуульд хамрагдах тївшин ихэсч байна. 1999 оны байдлаар бага сургуульд суралцагчдын 50.2%,  бїрэн бус дунд боловсрол олгох ангид суралцагчдын 53.8%, бїрэн дунд боловсрол олгох ангид суралцагчдын 60.2%-ийг охидууд эзэлж байгаа юм. 2000 оны эхний хагас жилийн байдлаар сургууль завсардсан 8-15 насны 68.2 мянган хїїхэд байгаагаас 61.7% буюу 42.1 мянга нь хєвгїїд байна.

Дээд боловсролын салбарт суралцагчдын хувьд хїйсийн харьцаа алдагдаж нийт суралцагчдын 53690 буюу 63.2%-ийг охидууд эзэлж байгаа юм. Ийнхїї эмэгтэйчїїдийн боловсрол эзэмших явдал єндєр байгаа нь сайшаалтай хэдий ч эрэгтэйчїїдийн боловсролд мєн давхар анхаарах асуудал тулгарч байна.

2.3.3. Улс тєр, нийгэм, эдийн засгийн шийдвэр гаргах тївшинд эмэгтэйчїїдийн эзлэх хувийн жин, байр суурь тєдийлєн нэмэгдэхгїй, хангалтгїй хэмжээнд байсаар байна.

Байнгын ажиллагаатай Парламентын гишїїдийн 10.5%, Засгийн газарт нэг эмэгтэй дэд сайд байгаа нь хууль тогтоох, гїйцэтгэх засаглалын тївшинд эмэгтэйчїїдийн оролцоо хангалтгїй байгаагийн тод жишээ юм. Харин шїїхийн шїїгчдийн 90 шахам хувь эмэгтэйчїїд байгаа нь шїїх засаглалын хувьд эмэгтэйчїїдийн эзлэх байр суурь сайн байгааг харуулж байгаа тоон їзїїлэлт юм.

Монголын ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны мэдээгээр тус байгууллагад бїртгэлтэй 4900 гаруй аж ахуйн нэгжийн 2000 гаруй буюу 40.8%-ийг эмэгтэйчїїд тэргїїлж байгаа гэсэн дїн гарчээ. Энэ нь хувийн секторын удирдлагын тївшинд эмэгтэйчїїдийн оролцоо улам бїр дээшилж байгааг харуулж байна.

2.3.4. Монгол Улс 2000 оны байдлаар 554 мянган єрхтэй бєгєєд їїнээс 56491 нь эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрх байна. 2000 оны байдлаар 1000 хїн тутамд 9 гэрлэлт, 0.6 цуцлалт ноогдож байна. Гэр бїл цуцлалт 1990 онтой харьцуулахад 0.5 пунктээр буурсан дїн харагдаж байгаа хэдий ч гэрлэлт 7.9 пунктээр буурсантай харьцуулах юм бол тєдий л  буураагїй болох нь харагдаж байна. Гэр бїлийн хїрээнд эрэгтэйчїїд, эмэгтэйчїїдийн тэгш байдал уламжлалт зан заншлаас шалтгаалж ялгавартай байсаар байгаа юм. 2000 онд ЇСГ-аас хийсэн Цаг ашиглалтын судалгаанаас їзэхэд эмэгтэйчїїд эрэгтэйчїїдээс /Хотод 2 цаг, хєдєєд 6 цаг 30 мин/ илїї олон цагийг гэрийн хєдєлмєрт зарцуулсаар байгаа дїн гарсан. Ийнхїї эмэгтэйчїїдийн гэрийн хєдєлмєрт зарцуулах цаг их байгаа нь тэдний єєрсдийгєє боловсруулах, хєгжих боломжийг хязгаарлаж байна. Тйимээс гэрийн хєдєлмєрийг хєнгєвчлєх, эрэгтэйчїїд, эмэгтэйчїїдийн оролцоог тэгш болгох, гэрийн хєдєлмєрийн їнэлгээг бий болгох гэх мэт асуудлууд тулгар гарч ирж байна.

Гэр бїлийн хїрээнд эрэгтэйчїїд, эмэгтэйчїїдийн хувьд тохиолдож байгаа хурц асуудал бол гэр бїлийн хїчирхийллийн асуудал болоод байна. Хїчирхийллийн эсрэг їндэсний тєвийн мэдээллээс харахад гэр бїлийн хїрээнд хїчирхийлэлд єртєгчдийн 90 гаруй хувийг эмэгтэйчїїд, хїїхдїїд эзэлдэг гэжээ. Мєн тус тєвєєс 1995, 1998, 1999 онуудад 3000-5000 хїнийг хамарсан судалгаа хийхэд судалгаанд хамрагдсан гурван хїн тутмын нэг нь гэр бїлийн хїчирхийлэлд ямар нэг байдлаар єртдєг хэмээн хариулжээ. Энэхїї байдал нь ч гэр бїл цуцлалтад шууд нєлєєлж байгаа юм. Гэр бїлийн хїрээнд хїчирхийлсэн гэмт хэрэг, тэр дундаа эмэгтэйчїїд, хїїхдийн эсрэг хїчирхийлсэн хэргїїд сїїлийн жилїїдэд єсєх хандлагатай болоод байгаа нь энэ асуудалд тєрєєс авч хэрэгжїїлэх арга хэмжээг хїчтэй болгох шаардлагатайг харуулж байна.

2.4. Тєрийн байгууллага албан тушаалтанд єргєдєл, гомдол гаргаж шийдвэрлїїлэх эрх

Иргэдээс тєрийн байгууллага, албан тушаалтанд хандаж єргєдєл, гомдол гаргах, тїїнийг байгууллага, албан тушаалтнаас шийдвэрлэх журмыг “Иргэдээс тєрийн байгууллага, албан тушаалтанд гаргасан єргєдєл, гомдлыг шийдвэрлэх тухай” (1995 он) хуулиар тогтоон хэрэгжїїлж байна.

Иргэдээс улс, нийгмийн болон хувийн аливаа асуудлаар тєрийн байгууллага, тэдгээрийн албан тушаалтанд хандаж байгааг “єргєдєл”, тєрийн байгууллага, албан тушаалтны шийдвэр, їйл ажиллагаа иргэдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зєрчиж байна гэж їзэж, зєрчигдсєн эрхээ сэргээлгэхээр шаардахыг гомдол гэж їзнэ.

Иргэд єргєдєл, гомдлоо бичгээр буюу эсхїл амаар аль ч хэлбэрээр гаргах эрхтэй.

Дээрх хуулийн дагуу Монгол Улсын Засгийн газар 1995 онд “Хуулийн хэрэгжилтийг зохион байгуулахтай холбогдсон зарим арга хэмжээний тухай” 222 дугаар тогтоол гаргасан байна.

Уг тогтоолоор иргэдээс яам, тусгай газар, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, тэдгээрийн харъяа байгууллагад гаргасан єргєдєл, гомдлыг хїлээн авч, шийдвэрлэх журмыг тус тусын чиглэлээр боловсруулан баталж мєрдїїлэх, єргєдєл гомдлын тойм, шийдвэрлэлтийн байдал, мєрєєр нь зохиох ажил, тэдгээр асуудлуудаас єєрийн байгууллагын явуулах бодлого, авах арга хэмжээнд хэрхэн тусгаж хэрэгжїїлсэн тухай мэдээллийг хагас, бїтэн жилээр Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газарт ирїїлж нэгтгэн дїгнэж байхаар журамлажээ.

Иргэдээс тєрийн захиргааны байгууллагуудад 2000 онд ирїїлсэн єргєдєл, гомдлын шийдвэрлэлтийн байдлыг авч їзвэл, 11 яаманд нийт дїнгээр 8612 єргєдєл, гомдол ирїїлснээс 7788 єргєдєл, гомдлыг хуулийн /30 хоног буюу шаардлагатай їед 30 хоногоор сунгах/ хугацаанд нь шийдвэрлэж хариу єгсєн, 233 єргєдєл, гомдлын хугацаа хэтэрч хариу єгсєн дїн гарчээ. Хугацаа хэтрїїлж хариу єгсєн єргєдєл, гомдлын 94.8 хувь буюу 221 єргєдєл , гомдол Батлан хамгаалах яаманд, 5.1 хувь буюу 12 єргєдєл , гомдол Байгаль орчны яаманд оногдож байгаа дїнтэй байна.

2000 онд аймаг, нийслэлийн дїнгээр 79069 єргєдєл, гомдол хїлээн авсны 24 хувь нь Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газарт иржээ. Олонхи газар єргєдєл, гомдлыг хугацаанд нь шийдвэрлэж хариу єгсєн мэдээтэй байна. Харин Архангай, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Євєрхангай, Хэнтий аймгийн Засаг даргын Тамгын газарт хариу хїссэн єргєдєл, гомдлыг хугацаа хэтрїїлэн шийдвэрлэх явдал гарчээ.

1996-2000 оны бїрэн эрхийн хугацаанд УИХ-д 6400 шахам иргэн /жилд дунджаар 1600 хїн/ єргєдєл, гомдол ирїїлсэн байх бєгєєд тэд захидалдаа давхардсан тоогоор 7500 шахам асуудлыг хєнджээ.

Эдгээр єргєдєл, хїсэлтийг дотор нь ангилж їзэхэд:

- Ахуй амьдралын хїндрэл бэрхшээлээ шийдвэрлїїлэх їїднээс зээл, мєнгєн болон эд материалын тусламж їзїїлэхийг хїссэн єргєдєл нийт хїсэлтийн 38.6 хувийг,
- Амьдралын анхдагч хэрэгцээ болсон байр, орон сууцны асуудлаа шийдїїлэх чиглэлийн хїсэлт 9.5 хувийг,
- Їйлдвэрлэл, їйлчилгээ /жижиг, дунд їйлдвэр/ эрхлэхэд орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагын зїгээс дэмжлэг їзїїлэхийг хїссэн єргєдєл 16.2 хувийг,
- Їр хїїхдээ сургууль курст суралцуулах, тэдний сургалтын тєлбєр, зардлыг шийдвэрлїїлэх тухай єргєдєл 15.2 хувийг,
- Ажлын байраар хангаж ажилд оруулахад туслахыг хїссэн єргєдєл 8.0 хувийг,
- Эрїїл мэндийн хувьд хохирсон, эмчилгээ сувилгаа хийлгэхэд туслалцаа їзїїлэхийг хїссэн єргєдєл 2.54 хувийг тус тус эзэлж байна.

Гэвч иргэдийн энэхїї эрхийн улс тєрийн ач холбогдлыг їнэлж, шинэ арга барилаар хандах явдал мэдэгдэхїйц дээшлэхгїй байна.
УИХ-д ирїїлсэн гомдлын дийлэнх нь “иргэний зєрчигдсєн эрхийг тєрийн байгууллага зохих ёсоор хамгаалж чадахгїй” байгаа тухай єгїїлжээ.
Иргэдээс ирїїлсэн гомдлын дотор шїїх, цагдаа, мєрдєн байцаах байгууллагын їйл ажиллагаанд хїнд суртал, чирэгдэл, шударга бус байдал их байгаа, иргэдийн эрх, ашиг сонирхлыг хохироодог талаар ихэвчлэн бичсэн байна.

Тєрийн байгууллага, албан тушаалтнаас иргэдийн єргєдєл, гомдлыг хугацаанд нь шийдвэрлэсэн тухай албан ёсны мэдээ тайлан нь тєслийн шугамаар хийсэн судалгааны дїнгээс зєрїїтэй байгаа нь иргэдийн єргєдєл гомдол гаргаж шийдвэрлїїлэх эрхийг зєрчих явдал нуугдмал байна гэсэн дїгнэлтэд хїргэж байна. Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газарт ирїїлсэн мэдээгээр Говьсїмбэр, Дорнод, Орхон аймагт єргєдєл, гомдол шийдвэрлэх хугацаа хэтрїїлээгїй гэсэн байхад Тусгай багийн судалгаагаар 2-6 сар, тїїнээс дээш хоногоор ч хэтрїїлсэн нь илэрсэн байна.

УИХ-ын “Иргэдийг хїлээн авах байр”-нд ирэгсдийн 40 орчим хувь нь “шїїхийн їйл ажиллагаа єнєєдєр шударга їнэний баталгаа болж чадахгїй байгаа тухай” гомдол гаргадаг байна. Ер нь засаг захиргааны байгууллага, албан тушаалтны хууль бус їйлдлээс иргэдийг шїїхийн журмаар хамгаалах механизм єдгєє бїрдээгїй байгаа нь иргэдийн энэхїї эрхийг хангах явдалд тохиолдож буй гол бэрхшээлийн нэг гэж їзэж болно.

Энэ эрхийн хэрэгжилтэд зайлшгїй анхаарах ёстой асуудал бол иргэний єргєдлєє шийдвэрлїїлэх эрхийн нєгєє талд нь албан тушаалтны заавал шийдвэрлэх їїрэг байгаа явдал юм. Гэтэл албан тушаалтнууд єєрийнх нь бїрэн эрхэд хамаарч буй асуудлыг шийдвэрлэж єгєхгїй байх, бусад байгууллагад шилжїїлэх зэргээр иргэний эрхийг хохироож чирэгдїїлэх нь их тїгээмэл байна.

2.5. Итгэл їнэмшилтэй байх, мэдээлэл хайх, хїлээн авах, їзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал цуглаан хийх эрх, эрх чєлєє

Їндсэн хуульд заасан дээрх эрх, эрх чєлєє нь хоорондоо салшгїй нягт холбоо, хамааралтай, нэг нь нєгєєгїйгээр оршин хэрэгжих боломжгїй учраас эдгээрийг энэ хэсэгт авч їзэв.

Хїн їзэл бодлоо хэвлэн нийтлэх, жагсаал цуглаан дээр їг хэлэх, мэдээлэл хайх, хїлээн авах замаар илэрхийлдэг. Їг хэлэх, хэвлэн нийтлэхгїйгээр їзэл бодлоо єргєн олонд чєлєєтэй илэрхийлэх аргагїй, хїмїїс їзэл бодлоо илэрхийлэхгїй, мэдээлэл гаргаж дамжуулахгїйгээр хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєє амьдрах боломжгїй юм.

2.5.1. Хїний итгэл їнэмшилтэй байх эрх нь хїний заяамал, салшгїй эрх боловч тєрийн зохих албан тушаал хашиж буйтайгаар холбогдож єєрийн итгэл їнэмшлээ илэрхийлэхэд хуульд заасан зарим хязгаарлалтыг хїлээн зєвшєєрдєг. Тухайлбал, Намын гишїїнээс тїдгэлзвэл зохих албан тушаалын тухай хууль, Цагдаагийн байгууллагын тухай хууль, Шїїхийн тухай хууль, Цэцийн тухай хууль, Прокурорын тухай хууль зэрэгт тодорхой зарим албан тушаалд томилогдсон, сонгогдсон хїн намын гишїїнээсээ тїдгэлзэх, їзэл бодлоо илэрхийлэхэд эрхэлж буй албандаа хїндэтгэлтэй хандах гэсэн хязгаарлалтууд бий.

Харин хїнийг тодорхой итгэл їнэмшилтэй байснаар нь ялгаварлан гадуурхах, ажил хєдєлмєрєєс нь халж солих хууль, хїний эрхийг ноцтой зєрчсєн їйл ажиллагаа сїїлийн жилїїдэд тогтмол гарсаар байна.

Улсын Их Хурал болон орон нутгийн сонгуулийн дараа тєрийн захиргааны болон їйлчилгээний албан хаагчдыг олон тоогоор ажлаас халах “уламжлал” тогтоод бараг арваад жилийн нїїрийг їзсэн.

2.5.2. 2000 оны байдлаар 220 нэрийн сонин, сэтгїїл тогтмол хугацаанд нэг удаа 1.2 сая хувиар хэвлэгдэж, бие даасан сувагт 4 телевиз, кабельт сїлжээний 16, теле студи 50, єргєн долгионы АМ радио 8, богино долгионы FM радио 14, радиогийн 6 студи, 11 мэдээллийн агентлаг, 6 интернетийн мэдээллийн online сїлжээ їйл ажиллагаа явуулж байна.

1998 онд Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєний тухай хууль гарсан нь дээрх багц эрхїїдийг баталгаажуулахад гарсан том ахиц болсон юм.

Энэ хуулиар тєрєєс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад цагдан хяналт тогтоохыг, тийм хяналт тавих байгууллага байгуулахыг, мєн тийм хяналтын їйл ажиллагааг санхїїжїїлэхийг, тєрийн байгууллага єєрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг тус тус хориглосон.

Тїїнчлэн салбарын олон арван хуульд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тухай, энэ талын эрх чєлєєтэй холбоотой заалтууд нилээд тусгагдсан нь їзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх хийгээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг тєр ємчлєхийг хориглосон нь энэ эрхїїдийн бодитойгоор хэрэгжих давуу тал нь мєн боловч тэдгээрийн цаашдын хэрэгжилтэд саад, тотгор болох, хууль зєрчсєн зїйлїїд ч байсаар байна.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєний тухай хуулийн хэрэгжилт тааруу, хуулиудад їндэслэлгїй хязгаарлалт, хориглолт бас хийдэл байгаагаас гадна їндэсний радио, телевиз, дээр нь 52 сонин, сэтгїїл засаг тєрийн байгууллагын ємчид буюу эрх мэдэлд байна.

Эдгээр бїлэг эрхийг зохицуулж буй хуулиудыг судалж їзэхэд дараах байдал ажиглагдаж байна.

а/ Хуульд урьдын адил “їїрэгдэх”, захиргаадах шинжтэй заалтууд тусгагдсаар байна. Хувийн болсон чєлєєт хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад єєрийн харьяаных шиг їїрэг ногдуулдаг тєдийгїй, тїїнийгээ биелїїлэхгїй бол хууль зїйн хариуцлага хїлээлгэх тухай заадаг зуршил хууль тогтоох хїрээнд байсаар байна.

Ерєнхийлєгчийн сонгуулийн тухай хуульд 2001 онд “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь сонгууль бэлтгэн явуулах ажлын явц, сонгуулийн дїнг олон нийтэд шуурхай мэдээлэх їїрэгтэй” гэсэн єєрчлєлт оруулсан нь дур зоргын шинжтэй гажуудал мєн. /Б.Чимид Їзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх эрх чєлєє, УБ, 2001 он, 14 дэх талд/

б/ Хориглосон зарим заалтууд хїний эрхийн зарчмын талаасаа эргэлзээ тєрїїлж байна. Жишээлбэл: “…санал авах хїртэл 7 хоногийн хугацаанд олон нийтийн санал асуулга явуулахыг хориглоно. Нам, эвслийн харьяанд байгаа хэвлэлээс бусад аль нэг нам, эвслийн нэр дэвшигчийн талаар дагнасан сурталчилгаа явуулахыг хориглоно. /УИХ-ын сонгуулийн хууль, 1992 он, 5, 21 дїгээр зїйл/
Монголын Їндэсний радио, телевизээр Сонгуулийн ерєнхий хорооны баталсан хуваарьт зааснаас єєр тєлбєртэй ба тєлбєргїй нэвтрїїлэг явуулж болохгїй. /Монгол улсын Ерєнхийлєгчийн сонгуулийн тухай хууль, 1993 он, 28 -р зїйл/

в/ Монгол Улсын Засгийн газрын 1991 оны 267 тоот тогтоолоор баталсан “Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг бїртгэх журам”-ын дагуу хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг Улсын бїртгэлд бїртгэх, їйл ажиллагаа эрхлэх зєвшєєрєл олгох, хяналт тавих эрх зїйн зохицуулалт журамлагдсан байна. Мєн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг улсын бїртгэлд бїртгэж авах, хяналт тавих процессын ажиллагааг нь Засгийн газрын дээрх тогтоолыг хэрэгжїїлэх зорилгоор Монгол Улсын Хууль зїйн сайдын 1991 оны А/352 тоот тушаалаар баталсан “Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг бїртгэх, хяналт тавих заавар”-ын дагуу зохицуулж байна. Мєн Хууль зїй, дотоод хэргийн сайдын 2000 оны 50 тоот тушаалаар улсын бїртгэлийн гэрчилгээний загварыг баталсан бєгєєд уг тушаалаар улсын бїртгэлд бїртгэж, гэрчилгээ олгох асуудлыг Хууль зїй, дотоод хэргийн яамны Удирдлагын зєвлєгєєнєєр хэлэлцэж шийдвэрлэн, сайдын гарын їсгээр баталгаажсан гэрчилгээ олгодог байна. Эдгээр журам, заавраар тогтоосон эрх хэмжээний хїрээнд дїн шинжилгээ хийж їзэхэд:

1. Тус журам, заавраар аливаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг їїсгэн байгуулах, їйл ажиллагаа явуулах, татан буулгах эсэхийг бие даан шийдвэрлэх эрхийг зєвхєн тєрийн бїх шатны байгууллага, нам эвсэл, олон нийтийн байгууллага, аж ахуйн нэгжид олгосон байна. Энэ нь Їндсэн хуулиар тунхаглагдсан “Хїн бїр эрх зїйн этгээд байна болон нийгэм, єєрсдийн ашиг сонирхол, їзэл бодлын їїднээс ...байгууллага байгуулах, сайн дураар эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй” гэснийг илт зєрчиж байна.

2. Тус журмын 1-д єгїїлсэн хоригийн биелэлтэд хяналт тавих зорилгоор тогтмол хэвлэлийн нэг хувийг хэвлэгдсэн даруй Хууль зїй, дотоод хэргийн яаманд хїргїїлэхээр заасан нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєний тухай хуулиар хориглосон тєрєєс мэдээллийн агуулгад цензур тогтоохгїй гэснийг зєрчиж байна. Мєн тус журамд Улсын нэгдсэн бїртгэлд бїртгїїлж гэрчилгээ аваагїй, тїїнчлэн холбогдох хууль тогтоомжийн заалтыг зєрчсєн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн їйл ажиллагааг Хууль зїйн яам дїрэмдээ заасны дагуу зогсоох хїртэл арга хэмжээ авна гэж заасан, Хууль зїйн сайдын тушаалаар баталсан зааварт: хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн зорилго чиглэл, нийтлэлийн чиглэлийг їїсгэн байгуулагчаар батлуулж, тїїнд нь тус яам хяналт тавина гэсэн нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чєлєєний тухай хуулийн тєрєєс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлэх, нэвтрїїлэх мэдээлэлд хяналт тавих байгууллага байгуулахгїй бєгєєд ийм хяналтын їйл ажиллагааг санхїїжїїлэхгїй гэснийг зєрчиж байгаа ба холбогдох хууль тогтоомж” гэж чухам ямар хууль тогтоомжийг заасан нь бїрхэг байна. Энэ тодорхой бус байдлаас шалтгаалан энэ їгийг хэн нэгэн єєрт ашигтайгаар тайлбарлан, эрхийг хязгаарлаж болзошгїй байна.

2.5.3. Улсын Их Хурал 1994 онд Жагсаал цуглаан хийх журмын тухай хууль батлан гаргасан. Энэ хууль хэдийгээр иргэний їзэл бодлоо чєлєєтэй илэрхийлэх зорилгоор тайван жагсаал, цуглаан хийх эрхийг баталгаажуулсан гол чухал баримт мєн боловч эргэн хянах, боловсронгуй болгож, сайжруулах заалт багагїй байна. Монгол улсын Їндсэн хуулийн Цэц 1996 оны 3 дугаар сарын 21-ний єдєр иргэн Д.Ламжавын “Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай” Монгол улсын хуулийн заалт Монгол Улсын Їндсэн хууль зєрчсєн эсэхийг тогтоохыг хїссэн єргєдлийг хїлээн авч хэлэлцсэн байна. Д.Ламжав Цэцэд хандаж гаргасан єргєдєл, тїїнтэй холбогдуулан єгсєн тайлбартаа “Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай” хуулийн 11 дїгээр зїйлийн 3 дахь хэсгийн 5-д “Цуглааныг зохион байгуулагч бага насны хїїхдийг цуглаанд оролцуулахгїй байх їїрэг хїлээнэ”, мєн хуулийн 12 дугаар зїйлийн 1 дэх хэсгийн 4-т “Цуглаанд оролцогч бага насны хїїхэд дагуулж явахгїй байх їїрэг хїлээнэ” гэсэн заалтууд нь Хїїхдийн эрхийн тухай конвенцийн 15 дугаар зїйлийн 1 дэх хэсэгт байгаа “оролцогч улсууд тайван замаар хуран цуглах хїїхдийн эрхийг хїлээн зєвшєєрнє” гэсэн заалтыг зєрчиж байна гэжээ.

Їндсэн хуулийн Цэц єргєдлийг хянан хэлэлцээд: жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн холбогдох заалтууд нь Монгол Улсын Їндсэн хуулийн 10 дугаар зїйл, мєн хуулийн 16 дугаар зїйлийн 16 дахь заалт, Їндсэн хуулийн хавсралт хуулийн 6 дугаар зїйлийг зєрчсєн байна” гэсэн дїгнэлт гаргажээ.

Энэхїї шийдвэрийг Монгол Улсын Их Хурал 1996 оны 4 дїгээр сарын 26-ны єдрийн тогтоолоороо хїлээн зєвшєєрєх боломжгїй гэж їзсэн боловч Їндсэн хуулийн цэц 1996 оны 5 дугаар сарын 16-ны єдрийн хуралдаанаараа УИХ-ын дээрх шийдвэрийг авч хэлэлцээд тїрїїчийн дїгнэлтээ хэвээр їлдээж шийдвэрлэснээр гомдолд дурдсан хуулийн заалтын хэсэг хїчингїйд тооцогдож дурдсан хязгаарлалт їгїй болжээ.
Жагсаал, цуглаан хийх журмын тухай хуулийн 9 дїгээр зїйлийн 19 дэх хэсэгт: “Гудамж, талбайд жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдлийг сум, дїїргийн Засаг даргад єгч зєвшєєрєл авна” гээд мєн зїйлийн 3 дахь хэсэгт: “Засаг дарга жагсаал, цуглаан хийх тухай мэдэгдлийг хїлээн авснаас хойш 6 єдрийн дотор тїїнийг зєвшєєрсєн эсэхээ бичгээр мэдэгдэнэ” гэж заажээ.

Энэ заалтад жагсаал, цуглааныг зєвшєєрєх эсэх асуудлыг шийдвэрлэх хугацаа / ажлын 6 єдєр/ хэт удаан байхаар тусгасан байна.

2.5.4. Манай Їндсэн хуульд зєвхєн мэдээлэл хайх, хїлээн авах эрх тусгагдсан бєгєєд олж авсан мэдээллээ тїгээх эрх тусгагдаагїй байна. Мэдээлэл хайх эрхийг хэрэгжїїлэхэд нууцын холбогдолтой зїй ёсны хаалт, хязгаарлалт байна. Тєрийн нууцын тухай, байгууллагын нууцын тухай, хувь хїний нууцын тухай хууль болон Эрїїгийн байцаан шийтгэх хуульд тодорхой хязгаарлалтууд бий.

Харин тєрийн нууцын жагсаалт хэтэрхий єргєн байгаа, байгууллагын дарга, эрх баригчид єєрсдийн їзэмжээр байгууллагынхаа нууцыг  тогтоодог, тєрийн байгууллагын їйл ажиллагааны мэдээллийг єргєн олон нийтэд тїгээх нэгдсэн сїлжээ, уламжлал тогтоогїй зэрэг нь иргэд, ялангуяа сэтгїїлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд хїссэн мэдээллээ олж авч чадахгїйд хїрэх, улмаар зарим мэдээллийн тєлєє ял зэмлэл хїлээх нь байна.

ГУРАВ. ХЇНИЙ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРХИЙН ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

• Тєр РЅСЊ нийтийн болон С…СѓРІРёР№РЅ ємчийн аливаа хэлбэрийг хїлээн зєвшєєрч, ємчлєгчийн СЌСЂС…РёР№Рі хуулиар хамгаална.
• Ємчлєгчийн СЌСЂС…РёР№Рі зєвхєн хуульд заасан їндэслэлээр хязгаарлана.
• Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн Р±Р° тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг РњРѕРЅРіРѕР» Улсын РёСЂРіСЌРЅРґ ємчлїїлж болно.
• РњРѕРЅРіРѕР» Улсын РёСЂРіСЌРЅ хєдлєх болон С—Р» хєдлєх хєрєнгє шударгаар олж авах, эзэмших,ємчлєх, єв залгамжлуулах эрхтэй.
• РҐСѓРІРёР№РЅ ємчийг хууль бусаар дайчлан авахыг хориглоно. РќРёР№РіРјРёР№РЅ зайлшгїй хэрэгцээг їндэслэн С…СѓРІРёР№РЅ ємчийг дайчлан авбал нєхєх олговор, С—РЅРёР№Рі тєлнє.
• Иргэд С…СѓРІРёР№РЅ аж ахуй эрхлэх, Р·РѕС…РёРѕР» бїтээл туурвих тїїнийхээ С—СЂ шимийг хїртэх эрхтэй РіСЌР¶ хуульчлан тогтоож, С…С—РЅРёР№ СЌРґРёР№РЅ засгийн СЌСЂС…РёР№Рі баталгаажуулж єгчээ.

1991 онд Улсын Бага Хурал Ємч хувьчлах тухай хууль гаргаж, хувийн ба нийтийн ємчийн аливаа хэлбэрийг зєвшєєрч, аж ахуйн нэгжийн хийгээд арилжааны банкуудын тухай зэрэг зах зээлийн эдийн засагт шилжихтэй холбогдсон суурь хуулиуд гаргаж мєрдїїлсэн нь хїний эдийн засгийн эрхийг тал бїрээр хангах анхны алхам болжээ.

Монгол улсын иргэд хєрєнгє оруулалтын эрхийн бичгээр ижил гарааны зарчмаар хамрагдаж, хувийн ємчийн анхны хуримтлал бий болов. Уг бичгийг 1,9 сая хїнд олгож, ємч хувьчлалын эхний шатыг 1990 ээд оны дундуур дуусгаж, дараа нь хоёр дахь шат болох їнэт цаасны зах зээлийг нээжээ. Єдгєє 1,2 сая хїн хєрєнгийн биржээр дамжуулан 470 гаруй компанийн хувьцаа эзэмшигч болжээ. Хувийн аж ахуй эрхэлж, єєртєє хєдєлмєрлєн їр дїнг нь ємчлєх болов.

Сїїлийн 10 жилд бїгд 960 гаруй улсын мэдлийн жижиг, том їйлдвэр болон аж ахуйн байгууллагын мал, мєн орон сууц орохгїйгээр хєдлєх, їл хєдлєх хєрєнгє нийтдээ 49820,0 сая тєгрєгийн хєрєнгийг хувьчлан Монгол Улсын болон гадаадын иргэн, хувийн, хамтарсан болоод дагнасан аж ахуйн нэгжид зохих їнээр нь єгсєн байна.

Статистикийн мэдээгээр иргэд банкинд 1992 онд нийтдээ 2783,3 сая тєгрєг хадгалуулж байсан бол 1995 онд 36818,0 саяд хїрч 13,2 дахин, 1999 онд 45052,3 сая тєгрєг, 2000 онд 86367,9 сая тєгрєгт хїрч 1995 оныхоос 2,3 дахин єссєн байна.

Орон сууц хувьчлах тухай хуулийн заалтыг їндэслэн орон сууц хувьчлах ажлыг 1997-оос 2000 оны хооронд эрчимтэй зохион байгуулж, тєрийн ємчийн 84,0 мянган орон сууцнаас 81,0 мянган орон сууцыг буюу нийт орон сууцны 96,4 хувийг иргэдэд їндсэнд нь їнэгїй хувьчилсан байна. Єєрєєр хэлбэл, 300,0 тэрбум тєгрєгийн орон сууцыг иргэдэд їнэгїй хувьчилсан гэсэн їг юм. Эдгээр хувьчлагдсан сууцнаас Їл хєдлєх эд хєрєнгийн газрын мэдээгээр тєрєєс хувьчлагдсан нийт сууцны 89,3 орчим хувь нь Їл хєдлєх эд хєрєнгийн бїртгэлд бїртгэгдэж баталгаажсан байна.

Харин тємєр замын байгууллагад ажиллагсад орон сууцаа хувьчилж авч чадаагїй байгаа нь иргэд тэгш эрхтэй байх зарчимтай зєрчилдєж байна. /Эдийн засгийн эрхийн судалгааны тусгай багийн тайлан 2001 он/

Дээрх тоо баримтаас иргэд їл хєдлєх болон хєдлєх эд хєрєнгєтэй болох їйл явц богино хугацаанд ихээхэн эрчимжсэн гэж їзэхээр байна.

3.1.2. Монгол Улсын иргэн їл хєдлєх, хувийн аж ахуй эрхлэх эрхээ баталгаатай эдлэх нь газар ємчлєх, эзэмших явдлаас ихээхэн хамааралтай байна.

Їндсэн хуулийн зургадугаар зїйлийн З дахь хэсэгт “Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн ба тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зєвхєн Монгол Улсын иргэнд ємчлїїлж болно” гэж заасан юм. Энэ нь иргэд хамгийн найдвартай, їнэ цэнэтэй їл хєдлєх хєрєнгєтэй болж, аж ахуй эрхлэх їндэс боломж олгож байгаа хэрэг мєн боловч одоо хїртэл газар хувьчлах асуудлыг шийдвэрлэж чадаагїй маргаантай асуудлын нэг болсоор байна. Хэдий тийм ч иргэд ашигтай байрлал бїхий газрыг эзэмших эрх олж аваад єєрийн ємч мэтээр тухайн газраа єндєр їнэ хїргэж, бусдад худалдах явдал нилээд газар авчээ. Сонин, хэвлэл, радиогоор зєвшєєрєлтэй газар худалдах тухай зарлах нь жирийн їзэгдэл болсон байна. Энэ нь газрыг ємчлїїлэх хууль гарахаас ємнє иргэд байгууллага эзэмшилд буй газраа єєрийн ємч мэтээр захиран зарцуулж эхэлснийг нотолж байгаа бєгєєд иргэдэд газар ємчлїїлэх тухай эрх зїйн зохицуулалтыг бий болгох явдал хойшлуулшгїй болсныг харуулж байна.

Иргэд, аж ахуйн нэгжийн газар эзэмших асуудал Нийслэлийн хэмжээнд маш хїндрэлтэй байна.

Газрын тухай хуулийн 22, 23 дугаар зїйлд зааснаар Нийслэлийн Засаг дарга нь дїїргийн Засаг даргын саналыг харгалзан Нийслэлийн хєгжилд “чухал ажил їйлдвэрлэл эрхлэх иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад” газар ашиглуулах талаар шийдвэр гаргах, мєн дїїргийн Засаг дарга нь аж ахуйн нэгж байгууллагад газар эзэмшїїлэх, ашиглуулах тухай шийдвэр гаргах эрхтэй. Хуулийн заалт хоёрдмол утгатай байгаагаас гадна тєрийн ємчийн газрын эзэмшлийг улс, нийслэл, дїїрэг, аймаг, сумаар зааглан зохион байгуулаагїйгээс газар эзэмшїїлэх шийдвэр гаргах талаар “ єрсєлдєєн ” гарч, шат дамжлага хїнд суртлын саад тотгор их болжээ.

Нийслэлийн хэмжээнд тогтоосон журмаар бол Улаанбаатарт газар эзэмшихийн тулд 8 шат дамжлага дамжиж, наад зах нь 6 сараас доошгїй хугацаа зарцуулагддаг байна. Ингэж газар эзэмших эрх олсны дараа барилга барьж, їйлдвэрлэл їйлчилгээ явуулах хїртэл бас цєєнгїй дамжлагаар орж, хянуулж, зєвшєєрєл авдаг.

Газрыг эзэмшилд олгох ажлын їе шат ( дараалал )

ГАЗАР ЭЗЭМШИХ ХЇСЭЛТ ГАРГАХ /Нийслэлийн Засаг даргын дэргэдэх
ХБГХ-ны газарт/

АРХИТЕКТОР, ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧ НАР СУДАЛГАА ХИЙХ
/Хотын ерєнхий болон хэсэгчилсэн тєлєвлєгєєтэй уялдуулан судална./

САНАЛ БОЛОВСРУУЛАХ
/Газар олголтын схем зураг бэлтгэж, хэлтсийн 7 мэргэжилтний зєвшєєрєл авч,

техникийн зєвлєлийн хуралд оруулахаар бэлтгэх./

ТЕХНИКИЙН ЗЄВЛЄЛИЙН ХУРЛААР ХЭЛЭЛЦЇЇЛЭХ
/Энэ хурлын їеэр ДШСГ, ЦШСГ, УСАГ, РСГ, ОСНААГ, БОЭХГ, ЭМХА, ГТТГ-уудын ерєнхий инженерийн санал авна/

МЭРГЭЖЛИЙН КОМИССЫН ХУРЛААР ХЭЛЭЛЦЇЇЛЖ ДЇГНЭЛТ ГАРГАХ
/Хот байгуулалт, газар зохион байгуулалтын Комиссын 17 гишїїний санал авч протоколд тэмдэглэнэ./

ЗАСАГ ДАРГЫН ТАМГЫН ГАЗАРТ МАТЕРИАЛЫГ ХЇРГЇЇЛЭХ НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН ЗАХИРАМЖ ГАРГУУЛАХ
/Байршил тогтоож газар олгох эрх олгоно./

ХОТЫН ЕРЄНХИЙ АРХИТЕКТОРЫН МЭДЭГДЭЛ, ДЇЇРЭГ ХАРИУЦСАН

АРХИТЕКТОРААС АРХИТЕКТУР ТЄЛЄВЛЄЛТИЙН ДААЛГАВАР АВАХ

ДЇЇРЭГ ХАРИУЦСАН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧ, ТЄЛБЄРИЙН БАЙЦААГЧ

НАРТАЙ ГАЗАР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭ ХИЙЖ, ТЄЛБЄРЄЄ ТУШААЖ, ГЭРЧИЛГЭЭ АВАХ ОБЪЕКТ БАРИХ /
Зураг тєслийг эскизийн шатанд батлуулах, техникийн нєхцєл авах, ажлын зураг боловсруулах, холбогдох мэргэжлийн байгууллагатай зєвшилцєх, экспертизийн дїгнэлт гаргуулах, барилга угсралтын ажил эхлїїлэх зєвшєєрєл авах, улаан шугам тавих, барилга барих, ашиглалтад хїлээн авах комисст їзїїлэх, зєвшєєрєл авах/

ЇЛ ХЄДЛЄХ ХЄРЄНГЄЄ БЇРТГЇЇЛЭХ
Газар эзэмших, ашиглах зєвшєєрєл олгох ажиллагааны олон шат дамжлага аймаг, орон нутагт ч мєн адил байна. Нийслэлийн Засаг даргын дэргэдэх Хот байгуулалт, газрын харилцааны газар нь 1998-2000 онд иргэд, аж ахуйн нэгжээс газар эзэмшлийн холбогдолтой 11670 єргєдєл хїлээн авч 660 єргєдєл буюу 7 хувийг нь шийдвэрлэж, бусдыг хэрхсэн нь тодорхой бїртгэлгїй байсан ба тэдгээр єргєдєл , хїсэлтийг 60-354 хоногийн хугацаанд шийдвэрлэж хуулийн хугацааг ихээр хэтрїїлж байжээ. Цаг тухайд нь шийдвэрлэгддэггїйгээс барилга байгууламж зєвшєєрєлгїйгээр барих явдал хавтгайрч, 123 барилга байгууламж баригдсан гэсэн тоо байна. /Эдийн засгийн эрхийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Газар олгох тухай дїїргийн Засаг даргын шийдвэрийг Нийслэлийн Засаг дарга хїчингїй болгох, дараагийн Засаг дарга нь ємнєхийнхєє олон жилээр олгосон зєвшєєрлийг хїчингїй болгох зэргээр иргэдийг ноцтой хохироож байна. Энэ мэтээс шалтгаалан иргэд газар эзэмшлийн гэрээ байгуулахаас зайлсхийх болжээ. Иймд Газрын харилцааны эрх зїйн зохицуулалтыг нарийсгаж, иргэдийн эрхийг хамгаалах шаардлага нэмэгдэж байна.

3.1.3. Сїїлийн їед нийслэлчїїдийн дунд ялангуяа ТЇЦ эрхэлж буй дунд ба тїїнээс доош амьжиргаатай єрхїїдийн дунд сэтгэл тїгшээсэн нэг явдал гарч байгаа нь дїїргїїдийн Засаг дарга нарын шийдвэрээр ТЇЦ-ийг албадан буулгах ажил компаничлан явуулах болсон явдал юм.

Тєрийн захиргааны байгууллага олон шат дамжлагыг дамжуулан ТЇЦ ажиллуулах зєвшєєрлийг олгосон атлаа сїїлийн їед Дїїргийн Засаг дарга шийдвэр гаргаж, жижиг бизнес эрхлэгчдийн ТЇЦ-ийг албадан буулгах компани дэгдээсэн нь нэг талаас хувийн ємчийн эрхийг илт зєрчиж нєгєє талаас тєр зайлшгїй шаардлагаар иргэний ємчийг шилжїїлэхэд хїрсэн бол холбогдох зардлыг нєхєн олгох Їндсэн хуулийн заалтыг їл хайхарсан ажиллагаа болжээ гэж їзэх їндэстэй.

Хууль тогтоомжоор хувийн ємчийн эд хєрєнгийг хураан авч, улсын орлогод оруулах, шийдвэр гаргах эрхийг цєєнгїй байгууллага, албан тушаалтанд олгосон нь ноцтой зєрчлїїдэд хїргэж байна.

Хувийн ємчийн эд хєрєнгийг хурааж, улсын орлогод оруулж буй байдлыг судлахад дараахь зєрчил дутагдал илэрч байна. Гааль, албан татвар зэрэг захиргааны хяналтын байгууллага зєрчил илрїїлж торгууль тєлбєр тавьсан орлогынхоо зохих хувийг єєртєє їлдээх журам тогтоосон нь хууль биелїїлэх хєшїїрэг болохоосоо хїний эрхэд халдахад тїлхсэн хєшїїрэг болж байна.

Эрїїгийн хуулийн 172-1 дугаар зїйлд их хэмжээний эд зїйл, валют, валютын їнэт зїйл, эрдсийг хууль бусаар хил нэвтрїїлсэн бол уг эд зїйлийг хурааж эрїїгийн хариуцлага хїлээлгэхээр заажээ. Энэ зїйл ангиар ихэвчлэн спирт, ноолуур, тарваганы арьс, машин зэрэг эд юмс гаргах буюу оруулах гэсэн бєгєєд татвар тєлєх тусгай зєвшєєрєл авахаас зайлсхийсэн хїмїїс єртдєг байна. Шїїхээс сїїлийн 5 жилд /1996-2000 онд/ ял шийтгїїлсэн 478 хїнд эд хєрєнгийг нь хураах нэмэгдэл ял хэрэглэсэн байна. Зарим иргэд олон арван сая тєгрєгний тїїхий эд бараа хураалгаж, их хэмжээгээр хохирол хїлээж байна.

Эрїїгийн хуулийн 32 дугаар зїйлд: Гэмт їйлдлийн улмаас бий болгосон эд зїйл , тїїнчлэн гэмт хэрэг їйлдэхэд хэрэглэсэн зэвсэг хэрэгсэл, гэмт їйлдлийн улмаас олсон ашиг тэдгээртэй адилтган їзэх бусад эд зїйлийг їнэ тєлбєргїйгээр албадан гаргуулж улсын орлогод оруулахыг эд хєрєнгє хураах гэнэ гэж заасан.

Шїїх дээр дурьдсан зїйлийг хураахдаа энэ зїйлийг баримталдаг бєгєєд єєрсдийн хїч хєдєлмєрєєр шударгаар олж авсан эд зїйл нь Эрїїгийн хуулийн 32 дугаар зїйлд хамаарах ёсгїй.

Иргэний хуулийн 134-р зїйлийн “ эрх зїйн зєрчил гаргасан этгээдийн эд хєрєнгийг хураана” гэсэн заалт ч хэт ерєнхий, агуулгын хувьд дэндїї хавтгайруулсан шинжтэй байна.

Захиргааны журмаар эд хєрєнгє хураах явдал нэлээд байгаа нь иргэдийн эрх зєрчигдєх нэг шалтгаан болдог байна.

Эдгээр байдалд дїгнэлт хийж хувийн ємчийн эд юмсыг хураах хуулийн їндэслэл журмыг хууль тогтоомжид нарийвчлан авч їзэж їндэслэлийг нь зєрчлийнх нь шинж байдалд нь нийцїїлэн ялгавартайгаар тодорхойлох шаардлагатай байна.

3.1.4. Онц байдлын тухай /1995/, Дайны байдлын тухай /1998/, Дайчилгааны тухай /1998/ зэрэг хуульд їндэсний болон хїн амын аюулгїй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалах зайлшгїй шаардлагаар хуульд заасан їндэслэлээр ємчийн хэлбэр харгалзахгїйгээр байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэдийн эд хєрєнгє, тээврийн хэрэгсэл, барилга байгууламж, техник болон хїнс тэжээлийн нєєцийг нєхєх олговортойгоор дайчилж болохыг заасан байна.

Засгийн газрын 1999 оны 200 дугаар тогтоолоор хувийн хэвшлийнхнээс дайчлан гаргуулах эд хєрєнгийн їнийг їл хєдлєх хєрєнгийн бїртгэлд бїртгїїлсэн їнээр, тээврийн хэрэгслийн їнийг авто тээврийн хэрэгслийн даатгалд даатгуулсан їнээр, бусад эд хєрєнгийн їнийг тухайн їеийн зах зээлийн їнээр тооцож нєхєн тєлїїлэхээр тус тус заажээ.

Энэ журам нь зєвхєн Дайчилгааны тухай хуульд заасан нєхцєлд эд хєрєнгийг дайчилсан тохиолдолд нєхєх олговор олгоход хамаарна.

Онц байдлын тухай хуульд їнэ, нєхєн олговор 2-ыг заагаад їнийг зохицуулаагїй орхижээ. Дээрх байдлаас їзэхэд хувийн эд хєрєнгийг дайчлахтай холбогдсон харилцааг хуулиар зохицуулах Їндсэн хуулийн шаардлага тэр бїр хангагдаагїй байна.

3.1.5. Їл хєдлєх эд хєрєнгийг улсын бїртгэлд бїртгэх нь ємчийн эрхийг хамгаалах нэг їндэс мєн. Їл хєдлєх эд хєрєнгийн энэхїї бїртгэлийг їл хєдлєх эд хєрєнгийн бїртгэлийн газар эрхэлнэ. Бїртгэлийн байгууллагын эрх зїйн байдлыг хууль болон Засгийн газрын 2001 оны 11 ба 40 дїгээр тогтоолуудаар баталсан тус газрын дїрэм, “Улсын бїртгэгчийн ажиллах журам”, “Їйлчилгээний хєлс, тїїнийг захиран зарцуулах журам” зэрэг актаар тодорхойлж байна.

Їл хєдлєх эд хєрєнгийг анх удаа бїртгїїлэх, хувьчлагдсан орон сууцны эрхийн баталгаажуулалт хийлгэхэд тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуулийн 172 дугаар зїйлд зааснаар: їнийн дїнгийн 0,01 хувиар бодож хураамжийн дээр хєлс давхардуулан авч байгаа нь зохисгїй юм. Зарим їл хєдлєх эд хєрєнгийн ємчлєх эрхийг шилжїїлэх гэрээг бїртгэхэд олон янзын татвар хураамж авч байгааг залруулбал зохилтой.

Жишээ: Иргэн хїн 15,6 сая тєгрєгийн їнэтэй барилгаа анх удаа бїртгїїлэхэд тэмдэгтийн хураамжинд 1560 тєгрєг, їйлчилгээний хєлсєнд 10000 тєгрєг, нотариатын їйлчилгээний хєлсєнд 2000 тєгрєг бїгд 13560 тєгрєг, худалдана гэвэл 341600 тєгрєг буюу барилгынхаа їнийн 2,3 хувьтай тэнцэх тєлбєр тєлдєг байна.

Їїнээс гадна їл хєдлєх хєрєнгийн жилийн татварт 0,6 хувиар тооцож 93600 тєгрєг тєлнє. Тїїнчлэн тэр хєрєнгєє заавал хєндлєнгийн байгууллагаар їнэлїїлэх ёстой бєгєєд тэрхїї їнэлгээний байгууллагад багагїй мєнгє тєлдєг байна.

Татвар єндєр байгаагаас шалтгаалан иргэд їл хєдлєх хєрєнгєє худалдахдаа ихэвчлэн бэлэглэлийн гэрээгээр халхавчилдаг байна. Сїїлийн 5 жилд бэлэглэх гэрээ 15689, худалдах гэрээ 13860 бїртгэгджээ. Їїнээс їндэслэн їл хєдлєх хєрєнгєтэй холбоотой татвар хураамж олон, хэмжээ нь ч багагїй байна гэсэн дїгнэлт хийж болохоор байна. /Эдийн засгийн эрхийн тусгай багийн тайлан 2001 он/

3.2 Аж ахуй эрхлэх эрх

Улсын Бага хурлаар 1991 онд Аж ахуйн нэгжийн тухай хууль гаргаснаар хувь хїн аж ахуйн нэгж байгуулах замаар аж ахуй эрхлэх боломж нээгдсэн бєгєєд Монгол Улсын Их Хурал 1995 онд “Хоршооны тухай” хууль, “Нєхєрлєл компаний тухай” хууль, 1999 онд ”Компаний тухай” хуулийг тус тус баталжээ.

3.2.1. Монгол улсын иргэн аж ахуйн нэгж байгуулах буюу байгуулахгїйгээр иргэнийхээ хувьд хувийн аж ахуй эрхлэх эрхтэй.

Иргэн хїн хувиараа эрхлэх аж ахуйг єргєдєл гаргаж, тїїндээ нэр, хаяг, регистрийн дугаар, эрхлэх ажил їйлчилгээнийхээ тєрлийг зааж байгуулдаг, тїїнчлэн хїн амын орлогын татвар тєлдєг зэргээрээ иргэдэд хамгийн дєхємтэй хэлбэр юм.

1995 оны шинэчлэн найруулсан Иргэний хуульд “Иргэн хуулийн этгээд байгуулахгїйгээр аж ахуй эрхлэх нєхцєл журмыг хуулиар тогтооно” гэж тодорхойлсон боловч одоо хїртэл ийм хууль гараагїй, Татварын Ерєнхий газрын дэргэдэх Улсын Бїртгэлийн алба хувиараа эрхлэх аж ахуйг шинээр бїртгэхээ больсон байна. Иймээс хувиараа эрхлэх аж ахуйн тоо жилээс жилд буурчээ.

3.2.2. Шинэчлэн найруулж 1998 оны 1 дїгээр сарын 8-нд баталсан Хоршооны тухай хууль хїчин тєгєлдєр болохоос ємнє бїртгэгдсэн хоршоог хууль хїчин тєгєлдєр болсноос хойш 1 жилийн дотор шинэчлэн бїртгїїлэхээр заасан. Гэвч хоршоод дахин бїртгїїлэх сонирхолгїй бєгєєд зарим хоршоо гишїїдийн тоогоо 9 болгож бїртгїїлсэн боловч тэдгээр нь ихэвчлэн хоршооны їйл ажиллагаанд биечлэн оролцдоггїй хэлбэрийн тєдий хїмїїс байна. Шинээр байгуулагдсан хоршоо ч гэсэн 9 гишїїнтэй гэх боловч зарим нь хий нэрээр бїртгїїлсэн тохиолдол ч байна.

2001 оны 3 дугаар сард Налайх дїїрэгт явуулсан судалгаагаар тус дїїргийн 44 хоршооны 14 нь буюу 31,7 хувь нь 9-єєс доош гишїїнтэй, 24 нь буюу 50 орчим хувь нь 9 гишїїнтэй байв. Орон нутагт хоршооны гишїїдийн тоо бїр ч цєєн байна. Дархан-Уул аймгийн 81 хоршооны 42 нь 9-єєс доош буюу ихэвчлэн 3-5 гишїїнтэй. Энэ байдлыг анхаарч хоршооны гишїїнчлэлийн тооны босгыг багасгах нь зїйтэй гэсэн саналыг манай сайн дурын судлаачид гаргаж байв. /Эдийн засгийн эрхийн тусгай багийн тайлан 2001 он/

3.2.3. Хувьцаат (ХК) болон хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани (ХХК)-ийн эрх зїйн байдлыг 1999 онд баталсан Компаний тухай хуулиар зохицуулж байна.

ХК нь ихэвчлэн 1990 оноос хойш хєрєнгє оруулалтын эрхийн бичгээр иргэд хувьцааг нь худалдан авсан, олон мянган гишїїнтэй їїссэн боловч хувьцаа нь аажмаар цєєн хїмїїсийн гарт бєєгнєрч ХХК болох їйл явц хурдассан байна. ХК-ууд ХХК болж єєрчлєн байгуулагдах явцад хувьцаа эзэмшигчдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах, хяналтыг хїчтэй болгох шаардлага нэмэгдэж байна.

Монголын хєрєнгийн биржийн мэдээнээс їзэхэд нийт ХК-ийн 202 нь буюу тал хувь нь 1993 оноос хойш ноогдол ашиг хуваарилсан байна. Їїнээс 1993 онд 111, 1994 онд 86, 1995 онд 69, 1996 онд 51, 1997 онд 54, 1998 онд 22, 1999 онд 16, 2000 онд 20 хувьцаат компани ашиг хуваарилж, ашиг хуваарилсан компанийн тоо жил тутам буурчээ. Нэгж хувьцаанд єгч байгаа ноогдол ашгийн хэмжээ нь ч єсєєгїй, ёс тєдий байгаа нь хувьцаа эзэмшигчдээс компаний їйл ажиллагааг хянаж, ємчлєгчийн эрхээ хамгаалах дадлага байхгїй, мэдлэг дутмаг хомстой холбоотой.

3.2.4. Жилд олон арван аж ахуйн нэгж татан буугдаж, їйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжїїд ашиг хуваарилж чадахгїй байгаа нь аж ахуйн нэгж байгуулж, аж ахуй эрхлэх эрх зїйн болон эдийн засгийн таатай орчин тєдийлєн бїрдээгїй байгааг харуулж байна.

Улаанбаатар хотод аж ахуйн їйл ажиллагаа эрхлэн явуулж буй 60 гаруй хїнээс санал асуулга авч дїгнэхэд: 58 % нь монголд аж ахуй эрхлэх эрх зїйн тааламжтай орчин бїрдээгїй, хїнд суртал их, шат дамжлага олон, 78,4% нь татварын дарамт их байна, гаалийн, ашгийн, онцгой албан татварын, нэмэгдсэн єртгийн, їл хєдлєх хєрєнгийн, нийгмийн даатгалын гэх мэтээр олон зїйлийн татвар хураамж тєлж байгаагаас аж ахуй хєл дээрээ зогсож, хуримтлал бий болгож чадахгїйд хїрч байна. 30 % нь хїї єндєр, бэрхшээл ихтэй учир банкнаас зээл авах гэж хєєцєлдєж байгаагїй, 45% нь зээл хєєцєлдєєд бїтээгїй, маш их бэрхшээлтэй гэж хариулсан байна. /Эдийн засгийн эрхийн тусгай багийн тайлан 2001 он/

3.2.5. Иргэд нєхєрлєл, хоршоо, компани байгуулахдаа ТЕГ-ын дэргэдэх Улсын бїртгэлийн газарт бїртгїїлж байна. Тухайлсан хууль байхгїй боловч нєхєрлєл, хоршоо, компаний тухай хуулиудад тусгайлсан заалттай бєгєєд тэдгээр заалтад бїртгїїлэх тухай єргєдєлд ямар баримт бичиг хавсаргахыг заасан байдаг. Нєхєрлєл, компаний тухай хуульд зааснаас єєр баримт бичиг шаардахыг хориглоно гэж заажээ.

Аж ахуйн нэгжийг ТЕГ-ын дэргэдэх байгууллага болох Улсын бїртгэлийн газар бїртгэдгээс энэ алба нь заавар журам боловсруулахдаа татвар тєлїїлэх тал руу бїртгэлийн газрын одоогийн харьяаллыг єєрчилж, хуулийн этгээдийн бїртгэлийн тухай хууль гаргах шаардлагатай гэсэн дїгнэлтэнд хїрч байна.

3.2.6. Иргэдийн хувийн аж ахуй эрхлэх їндсэн эрхийг тєрийн зарим албан хаагчдын тухайд хязгаарласан нь анхаарал татаж байна. Энэ талаархи хуулиудын заалтуудыг багцалж їзвэл нэгдїгээрт: аж ахуйн нэгжийн їйл ажиллагааг гардан эрхлэх, удирдах, удирдах зєвлєлийн болон Захиргааны зєвлєлийн гишїїн байхыг нь шууд хориглосон /Монгол Улсын Их Хурлын гишїїн, тєрийн захиргааны албан хаагчид, гаалийн байцаагчид/, хоёрдугаарт: хуулиар тогтоосон їїрэгт хамаарахгїй ажил албан тушаал хавсарч болохгїй /Ерєнхийлєгч, шїїгч, прокурор, Хїний эрхийн їндэсний комиссын гишїїд, Тагнуулын байгууллагын ажилтан, гуравдугаарт: ямар нэгэн тодорхой заалтгїй /Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх байгууллагын ажилтан, цэргийн албан хаагчид, Засаг дарга нар/ байна. Харин Їндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд Цэцийн гишїїн худалдааны їйл ажиллагаа эрхэлж болохгїй гэж онцлон заажээ. Засгийн газрын тухай хуулийн 24 дїгээр зїйлийн 8 дахь хэсэгт “Засгийн газрын гишїїн єєрийн хувийн аж ахуй болон ємч эзэмшилтэй нь холбоотой орлогыг ЗГХЭГ-т жил бїр мэдэгдэнэ” гэж заасан байна. Дээрхээс їзэхэд тєрийн албан хаагчдын аж ахуй эрхлэх эрхийг янз бїрийн шалгуураар хязгаарлаж, харилцан адилгїй хуульчилсныг тухайн албаны онцлог, хїний эрхийн талаас нь нийтэд хянан їзэж, эрх тэгш хязгаарлалт тогтоох шаардлагатай.

3.2.7. Нийтийн зориулалттай орон сууцны 1 дїгээр давхарт їйлдвэрлэл їйлчилгээ эрхлэх зєвшєєрєл олгоход ДБХ-ийн сайдын 2000 оны 93 дугаар тушаалаар баталсан “Нийтийн зориулалттай орон сууцны зориулалт, тєлєвлєлтийг єєрчлєхєд тавих шаардлага, зєвшєєрєл олгох, хяналт тавих журам”, Нийслэлийн Засаг даргын 2000 оны 341 дїгээр захирамжаар баталсан “Барилгын зориулалтыг єєрчилж їйлдвэрлэл, їйлчилгээ явуулах журам” зэргийг їндэслэдэг ба энэ зєвшєєрлийг 9 шат дамжлага дамжиж, маш удаан хугацаа зарцуулсны эцэст хотын ерєнхий инженер бєгєєд ИБХ-ийн даргатай гэрээ хийж, хотын захирагчийн ажлын албанд 150000 мянган тєгрєг тєлдєг байна.

Гэрээний заалт нь Барилгын тухай хуулийн 7 дугаар зїйлийн 2.4-т заасныг їндэслэсэн боловч энэ заалт иргэдээс тєлбєр хураамж авахтай ямар ч холбоогїй, Засаг даргын эрх хэмжээг тодорхойлсон заалт байна.

2000 оноос ємнє бол орон сууцны суурь їнийг тєлж гэрээ байгуулдаг байсан ба энэ журам хїчингїй болсон байна. Зєвшєєрєл олгох ажил нь шат дамжлага ихтэй бєгєєд зураг хийлгэхэд 9 байгууллагаас зєвшєєрєл, барилгын засвар дууссаны дараа 12 хїний гарын їсэгтэй барилгыг хїлээн авсан акт зэргийг їйлддэг байна.

Иргэн хїн єєрийн хувийн ємчєє ашиглахдаа улсад 150000 тєгрєг тєлж, Тєрийн Захиргааны албан тушаалтантай гэрээ хийж байгаа нь ємчєє чєлєєтэй эзэмших ашиглах эрхийг шууд зєрчсєн байна. Уг гэрээг нэг жилийн хугацаатай байгуулдаг бєгєєд жил бїр сунгадаг байна.

3.2.8. Їйлдвэрлэл, їйлчилгээ худалдаа эрхлэхэд тавигдах шаардлага, хяналт тавих зєвшєєрєл олгох журмыг Худалдаа їйлдвэрийн, Байгаль орчны, Дэд бїтцийн хєгжлийн, Хїнс, хєдєє аж ахуйн сайд нарын, Худалдаа, їйлдвэрийн улсын хяналтын албаны дарга, Нийслэлийн болон дїїргийн Засаг дарга нарын шийдвэрээр баталж, мєрддєг байна. Зарим їйлчилгээний талаар давхардсан журам зааврууд ч гардаг.

Їйлдвэрлэл, їйлчилгээ, худалдаа эрхлэхэд тавих шаардлага, зєвшєєрєл олгох хугацаа, авах хураамж нь дїїрэг бїрт ялгавартай байдаг. Улсын хэмжээнд нэгдсэн журам тогтоогїй байна. Нийслэлийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн Хурлаас гэхэд л хїнсний зах, барьцаалан зээлдїїлэх, согтууруулах ундаагаар болон соёлын тєлбєрт їйлчилгээгээр їйлчлэх журмуудыг батлан гаргажээ.

Аж ахуйн їйл ажиллагаа эрхлэх зєвшєєрлийг богино хугацаагаар олгож, олон бичиг баримт бїрдїїлдэг байсан журам Аж ахуйн їйл ажиллагааны тусгай зєвшєєрлийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээр хїчингїй болсон байна.

3.2.9. Нийслэлийн Иргэдийн Тєлєєлєгчдийн хурал, Худалдаа Їйлдвэрлэлийн Улсын Хяналтын алба, Нийслэлийн болон дїїргїїдийн Засаг дарга нараас їйлдвэрлэл худалдаа їйлчилгээ эрхлэх явдлыг зохицуулсан шинжтэй олон тооны журам, заавар гардаг єєр хоорондоо ижил тєстэй, зарим талаар иргэдийн хувийн аж ахуй эрхлэх эрхийг зєрчсєн, тэдний єєрсдийн шийдвэл зохих асуудлыг заасан шинжтэй баримт бичиг ч гардаг байна.

Дээрх журмуудад зааснаар ломбард, архи дарс їйлдвэрлэх, худалдах, тїїгээр їйлчлэх, бєєний худалдааны хїнсний, барааны зах, хоолны газар ажиллуулах зєвшєєрлийг зєвхєн аж ахуйн нэгжид олгох, харин иргэд энэ їйлчилгээг хувиараа эрхэлж болохгїйгээр журамласан байна.

Энэ нь Їндсэн хуульд заасан иргэн хїний хувийн аж ахуй эрхлэх эрхийг шууд хязгаарласан шинжтэй байна.

Аж ахуй эрхлэх зєвшєєрєл олгох журам ямар ч хууль тогтоомжгїйгээр, дээр дурьдсан байгууллагуудын їзэмжээр явж ирсэн ба 2000 оны 2 дугаар сард “Аж ахуйн їйл ажиллагааны тусгай зєвшєєрлийн тухай хууль” гарч 2001 оны 7 дугаар сарын 1-нээс мєрдєгдєж эхлэх ёстой боловч мєрдєж эхлээгїй байна.

Энэ хуулийн 5 дугаар зїйлийн 2 дахь хэсэгт “тусгай зєвшєєрєл шаардахаас бусад тєрлийн аж ахуйн їйл ажиллагааг хууль тогтоомж стандарт шаардлагад нийцїїлэн, зєвхєн бїртгэх байгууллагад бїртгїїлснээр чєлєєтэй эрхэлж болно”, 7 дугаар зїйлийн 2 дахь хэсэгт “Бїх тєрлийн хїнсний їйлдвэрлэл, нийтийн хоолны їйлчилгээг їйлдвэрлэлийн нєхцєл, технологийн ажиллагаа, бїтээгдэхїїнийхээ дээжийг зохих хяналтын байгууллагад шалгуулж зєвшєєрєл авсны їндсэн дээр эрхэлнэ” гэж заасан боловч энэ хуулийг хэрэгжїїлэх ажил эхлээгїй байна.

3.2.10. Аж ахуйн їйл ажиллагаа эрхлэх явцад дор дурьдсан 20 орчим байгууллага хяналт шалгалт хийдэг байна.

- Эрїїл мэндийн хяналтын алба /ЭМХ-ын улсын алба, Нийслэлийн ЭМХА, Дїїргийн ЭМХА/
- Стандарт, хэмжил зїйн хяналт Їйлдвэр, худалдааны хяналт /худалдаа, їйлдвэр, їйлчилгээний, геологи, уул уурхайн/-ын алба
- Татварын хяналт
- Гаалийн хяналт
- Боловсрол,соёлын хяналт
- Дэд бїтэц /авто тээврийн, тїлш эрчим хїчний, харилцаа холбооны, авто замын, барилга техникийн, аялал жуулчлалын/-ийн хяналтын алба
- Хєдєлмєр, нийгмийн хамгааллын хяналтын алба
- Хїнсний аюулгїй байдал, ХАА-н хяналт /мал эмнэлгийн, їржлийн, ургамал хорио цээрийн, їрийн, хїнсний/–ын алба
- Галын хяналт
- Нийслэлийн Захирагчийн ажлын албаны Мэргэжлийн хяналтын хэлтэс
- Аймгийн Засаг даргын дэргэдэх Мэргэжлийн хяналтын алба
- Дїїргийн ЗДТГ-ын ТЇЇЇХ-ийн хяналт
- Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэг, тїїний аймаг, нийслэл дэх салбарууд
Дээрх хяналт шалгалтын байгууллагын зэрэгцээгээр нийслэл, аймаг, сум, дїїргийн ИТХ, Тэргїїлэгчид єєрсдийн гаргасан шийдвэрийн биелэлтийг шалгах, тодорхой арга хэмжээ зохион байгуулахад тєрєл бїрийн хандив, туслалцаа авах зэрэг їйлдэл хийгддэг байна.

Аж ахуйн їйл ажиллагаа эрхэлж буй 60 орчим хїнээс санал асуулгаар судалгаа авч їзэхэд 20 гаруй хувь нь давхардсан олон шалгалт ирдэг, ижил їїрэгтэй олон хяналтын албад биелїїлэх боломжгїй шаардлага тавьдаг, гар хардаг гэж хариулсан байна.
Дээрх хяналтын албадын дїрэм, эрх хэмжээг судалж їзэхэд зарим хяналтын албадын чиг їїрэг, эрх хэмжээ хоорондоо адил давхардсан шинжтэй байна. Ялангуяа Эрїїл мэнд, Хїнс ХАА-н, Худалдаа їйлдвэрийн улсын хяналтын албадын чиг їїрэг их ойролцоо байна. Тухайлбал: Эрїїл мэндийн улсын байцаагч хїнсний бїтээгдэхїїний їйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, хадгалалт, худалдаанд эрїїл ахуй, халдвар хамгааллын байдалд хяналт тавих эрхтэй байхад Хїнсний їйлдвэрлэлийн хяналтын улсын байцаагч хїнсний їйлдвэрлэлийг технологи, стандарт шаардлагын дагуу эрхлэх, бїтээгдэхїїний чанар , аюулгїй байдлыг хангах їїрэгтэй, худалдаа їйлдвэрлэл їйлчилгээний їйлдвэрлэл, їйлчилгээ, хадгалалт, хамгаалалт, худалдаатай холбогдуулан гаргасан хууль, эрх бїхий байгууллагаас гаргасан стандарт, дїрэм журмыг худалдаа, їйлдвэрлэл їйлчилгээний байгууллага, иргэд хэрхэн хэрэгжїїлж байгаад хяналт тавих їїрэгтэй байна.

Тїїнчлэн Нийслэлд Эрїїл мэндийн, Хєдєлмєр нийгмийн хамгааллын хяналтын албад дїїргийн, Нийслэлийн, улсын гэсэн 3 шатлалтай байна.

Иймээс хяналтын албадын бїтэц, чиг їїргийг нарийн судалж, давхардлыг багасгах нь зїйтэй байна.

3.3. Зохиол бїтээл туурвих, тїїнийхээ їр шимийг хїртэх эрх

Оюуны ємчийн эрхтэй холбоотой харилцааг Зохиогчийн эрхийн тухай хууль /1993/, Патентийн тухай хууль /1993 /, Барааны тэмдэг, аж ахуйн нэгжийн нэрийн тухай хууль /1996 /, Шударга бус єрсєлдєєнийг хориглох тухай хууль /2000 /, Технологи дамжуулах тухай хууль /1998/, Иргэний хууль болон яам, агентлагийн баталсан 10 орчим заавар, дїрэм, журмаар зохицуулж байна.

Монгол улс 1979 онд НЇБ-ын бие даасан тєрєлжсєн байгууллага болох Дэлхийн Оюуны Ємчийн Байгууллагад гишїїнээр элсч уг байгууллагаас батлан гаргасан оюуны ємчийн эрх зїйн зохицуулалтад хамаарах Аж їйлдвэрийн ємчийг хамгаалах тухай Парижийн конвенц /1985 / Патентийн хамтын ажиллагааны гэрээ /1991/ зэрэг олон улсын 30-аад гэрээний аравт нь нэгдэн ороод байна.

Дээр дурьдсан гэрээнд нэгдэн орсноор Монгол улсын хувьд оюуны ємчийн салбарт олон улсын хэмжээнд бусад улс орнуудтай хамтран ажиллах, эрхээ хамгаалуулах, хамтран ажиллах боломж нэмэгдэж байгаа юм.

Дан ганц хууль гаргаснаар асуудлыг шийдвэрлэх биш харин гаргасан хуулийг амьдралд зєв хэрэгжїїлэх, оюуны хєдєлмєрийн їр дїнг гадаадын болон дотоодын зах зээлд гаргаж, зєв ашигтай їнэлїїлэх, оюуны їйлдвэрлэл явуулах таатай орчинг хэрхэн бий болгох, оюуны салбарт тєрийн бодлогыг єєрийн улсын онцлогт нийцїїлэн боловсруулж хэрэгжїїлэх гэсэн олон асуудлууд тулгарч байна.

3.3.1. Монгол Улсад анх 1960 онд оюуны ємчийн эрхийн хамгаалалт хийгдэж эхэлснээс хойш єнєєг хїртэл шинэ бїтээл 1670, бїтээгдэхїїний загвар 1090, шууд мэдїїлгээр барааны тэмдэг 2980, ашигтай загвар 24150-ыг тус тус улсын бїртгэлд авч онцгой эрхийн баримт бичиг олгосон. Барааны тэмдгийн олон улсын бїртгэлээр ирсэн 18000 гаруй тэмдгийг улсын бїртгэлд бїртгэн авсан.

1996 онд Оюуны ємчийн газрыг шинээр зохион байгуулсан нь ДОЄБ болон бусад оюуны ємчийн талаархи бїсийн, улс хоорондын байгууллагууд, гадаад бусад орнуудтай нэгдсэн бодлого чиглэлээр харилцах, дотоодод оюуны ємчийг хамгаалах, зохиогч, бїтээл туурвигчид, эрх эзэмшигчдийн хууль ёсны эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах нэгдмэл їйл ажиллагаа явуулахад нэлээд дєхємтэй болсон тєдийгїй зохиогч, бїтээл туурвигчид иргэдэд ч ойртсон, тєвєг бэрхшээлгїй зєв алхам болсон байна.

3.3.2. Хууль зїй, дотоод хэргийн яаманд бїртгэлтэй оюуны ємчийн чиглэлээр байгуулагдсан 30 орчим тєрийн бус байгууллага їйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тэдгээрийн нэлээд нь єєрсдийн дїрэмд заасан зорилгоо хэрэгжїїлэх зорилгоор оюуны ємчийг хєгжїїлэх, боловсон хїчнийг сургах, гишїїдийн эрх хамгаалах чиглэлээр ажиллаж байгаа боловч їйл ажиллагааны їр нєлєє нь хангалтгїй байна.

Зохиолчид, уран бїтээлчид єєрийн оюуны ємчєє хамгаалуулах зорилгоор тєрийн бус байгууллага байгуулж болох тухай Зохиогчийн эрхийн тухай хуульд нэмэлт єєрчлєлт орсноор Монголын хєгжмийн зохиолч, яруу найрагчдын эрхийг хамгаалах МОСРАК холбоог 2000 онд байгуулж їйл ажиллагаагаа эхлээд байна.

МОСРАК холбоо єнгєрсєн жил гаруйн хугацаанд нийт 51 зохиолч, уран бїтээлчдийг гишїїнээр элсїїлж, тэдний 3000 гаруй бїтээлийг бїртгэн авчээ. Гишїїдийнхээ бїтээлийг ашиглуулах талаар 30 орчим аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдтэй гэрээ байгуулжээ. /Эдийн засгийн эрхийн судалгааны тусгай багийн тайлан 2001 он/
Хэдийгээр оюуны бїтээл туурвигчид оюуны бїтээлээ хамгаалуулах эрх зїйн зохицуулалт бий болж, зєрчигдсєн эрхийг сэргээх зорилгоор оюуны ємчийн хяналтын тогтолцоо їйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд нэг жил гаруй хугацаа єнгєрч байгаа боловч энэ тєрлийн эрхийн зєрчил єсєх хандлагатай байна.

Оюуны ємчийн газар оюуны ємчийн эрх зєрчигдсєн тухай 120-иод гомдлыг хїлээн авч барагдуулаад байна. Тэдгээрийн 50 орчим хувь нь Зохиогчийн эрхийн тухай хууль зєрчсєн зєрчил, 25 хувь нь Барааны тэмдэг, аж ахуйн нэгжийн нэрийн тухай хууль зєрчсєн, 25 хувь нь Патентийн тухай хууль зєрчсєн зєрчлїїд байна.

Оюуны ємчийн газрын хяналтын улсын байцаагчдын илрїїлсэн зєрчлийн 17 хувь нь Барааны тэмдэг, аж ахуйн нэгжийн нэрийн тухай хуулийн 13 дугаар зїйлд зааснаар барааны тэмдэг, аж ахуйн нэгжийн нэр ємчлєгчийн эрхийг зєрчиж, барааны тэмдгийг хууль бусаар єєрийн бїтээгдэхїїнд хэрэглэсэн зєрчил байгаагаас їзэхэд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт нийтэд танил болсон барааны тэмдгїїдийн албан ёсны жагсаалт гаргах, тїгээмэл болсон гэдгийг тогтоох шалгуурыг бий болгох нь зайлшгїй хэрэгцээ болжээ.

Судалгаа болон шийдвэрлэгдсэн хэргїїдийн байдлаас їзэхэд оюуны ємчийн эсрэг гэмт хэрэгт шийтгїїлэгчдэд шїїх эдгээр зїйлїїдэд байгаа сонгомол ялаас торгуулийн ялыг сонгон авч хэрэглэдэг практик тогтсон байх бєгєєд торгуулийн ялын хэмжээ нь Патентийн тухай, Зохиогчийн эрхийн тухай хуулиудын захиргааны шийтгэлийн торгуулийн хэмжээнээс их биш байна.

Монгол Улсын шїїхийн нэгдсэн мэдээний дагуу оюуны їнэт зїйл ашиглах, патентийн тухай, зохиогчийн эрхийн тухай хуулиар гаргасан иргэний нэхэмжлэлийг шийдвэрлэсэн байдлыг сїїлийн 5 жилийн байдлаар судалсан дїнгээс їзэхэд улсын хэмжээнд 1996-2000 онуудад нийт 266 нэхэмжлэл хїлээн авч 169 буюу 63.5 хувийг хїлээн авахаас татгалзаж, 97 буюу 36.5 хувийг шийдвэрлэсэн байна. /Эдийн засгийн эрхийн судалгааны тусгай багийн тайлан 2001 он/

Шїїх оюуны їнэт зїйлийг ашиглахтай холбоотой хэргийг шийдвэрлэсэн байдлаас харахад зохиогчийн гэрчилгээтэй шинэ бїтээлийг гэрээгээр ашиглаж, гарсан эдийн засгийн їр ашиг, хэмнэлтээс зохиогчид бїтээлийг нь ашигласны шагналыг олгохгїй байгаа, бїтээгдэхїїний загварын патентийг хугацаатай эзэмшиж байгаа эзэмшигчийн зєвшєєрєлгїйгээр бїтээгдэхїїнийх нь хэвийг хуулбарлаж їйлдвэрлэж худалдсан, зєвшєєрєлгїй эрхэлсэн їйлдвэрлэл, худалдааны ашгийг патент эзэмшигчид олгох, ажил гїйцэтгэх гэрээний їїргийг хангуулах зэргээр гэрээний талуудын зєрчигдсєн эрхийг хамгаалсан байна.

3.4. Хєдєлмєрлєх эрхийн тєлєв байдал

3.4.1. Эдийн засгийн шинэ нєхцєлд орсон учир 1992 оны Їндсэн хуулийн агуулга, їзэл баримтлалд нийцїїлэн 1999 онд Хєдєлмєрийн тухай Монгол улсын хуулийг батлан гаргасан. Дээрх хууль нь НЇБ-аас баталсан хїний эрхийн пактууд, олон улсын хєдєлмєрийн байгууллагаас баталсан гэрээ, конвенцїїдийн агуулга, їзэл баримтлалтай нийцсэн гэж энэхїї судалгаанд оролцсон судлаачид їзсэн байна.

ОУХБ-аас гаргасан, Монгол улсын нэгдэн орсон 13 конвенцийн агуулгыг дотоодын хууль тогтоомжинд тусгасан байдлыг судлахад эдгээр конвенцийн заалтыг хэрэгжїїлэх механизм бїрдээгїй, хууль хэрэглэгчид конвенцийн заалтуудыг мэддэггїй, дотоодын хуулиудад бїрэн тодорхойлж чадаагїй байдал харагдаж байна.

3.4.2. Монгол улсын Їндсэн хуульд заасан “ Ажил, мэргэжлээ чєлєєтэй сонгох эрх”-ээ хїн хэрэгжїїлэх їндсэн арга зам бол єєртєє хєдєлмєрлєхєєс гадна Хєдєлмєрийн тухай хуульд заасны дагуу ажил олгогчтой “хєдєлмєрийн гэрээ ” байгуулан ажиллах явдал юм.

Хєдєлмєрийн харилцаанд оролцогч нэг тал нь (ажилтан) нєгєєгєєс (ажил олгогчоос) санхїїгийн хараат байдалтай байдгийг анхаарч, тїїний эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалан тэнцвэржїїлэх шаардлагын їїднээс судлахад юуны ємнє хїнийг ажилд авах, ажлаас халах, цалин хєлс олгох, хєдєлмєрийн нєхцєл, аюулгїй ажиллагааг хангах хїрээнд зєрчил нилээд илэрчээ.

Хєдєлмєр хамгаалал, хєдєлмєрийн эрїїл ахуйн наад захын шаардлага хангахгїй байгаа нь хїний хєдєлмєрийн харилцаатай холбоотой эрхийг зєрчєєд зогсохгїй эрїїл, аюулгїй орчинд амьдрах эрхийг ч “давхар” зєрчдєг. Энэ нь хєдєлмєрийн таатай орчноор хангуулах эрхтэй, эрїїл аюулгїй орчинд амьдрах эрхтэй гэсэн Монгол Улсын Їндсэн хуулийн заалтуудыг зєрчиж хїний амь нас, эрїїл мэндэд шууд заналхийлж байдаг учраас хєдєлмєрийн улсын хяналтыг чанаржуулах, байгууллагын дотоодын хяналтыг сайжруулах талаар хамтын гэрээнд тусгах талаар ЇЭБ, хєдєлмєрчдийн санал санаачилгыг дээшлїїлэхэд анхаарах нь чухал юм.

Дорнод аймагт 558 ажилтныг хамарч хийсэн судалгаанд ажил олгогч нь дарамт шахалт їзїїлдэг її гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын 26,2% нь албан тушаалаараа дарамталдаг гэж хариулжээ. Ажиллагчдын 49.9% нь байгууллага албан тушаалтнаас дарамт шахалт їзїїлдэг боловч шїїхэд ханддаггїй, ажлын байраа алдахаас айдаг, хуулийн байгууллага зєв шийдвэр

гаргадаггїй гэж їззж байна.

Тїїний дотор судалгаанд хамрагдсан хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжїїдэд “Тиань Пинь Гармент”, “Гїїд Лайк Гармент”, “Носерн Менч” зэрэг гадаадын хєрєнгє оруулалттай оёдлын їйлдвэрїїд, єдєрт 9-12 цагаар ажиллуулаад хєлсийг хоёр дахин нэмэгдїїлж олгох хуулийн заалтыг зєрчдєг гэж судалгаанд оролцогчид хариулжээ.

 

 

Илїї цагаар ажиллагчдын 62.0 хувь нь зохих хєлсєє авч чаддаггїй нь хїний эрхийн ноцтой зєрчил мєн.

Ажил мэргэжлээ чєлєєтэй сонгоход ямар саад бэрхшээл учирч байгааг судалсан дїнгээс їзэхэд нийслэлийн хэмжээнд тулгарч байгаа гол бэрхшээл нь нэгдїгээрт, ажилд ороход танил тал хардаг /18.9 хувь/, хоёрдугаарт, цалин бага /14.4 хувь/, гуравдугаарт, мэргэжилгїй /11.2 хувь/ гэсэн шалтгаанууд байна. Мєн шинээр ажилд ороход ажил олгогчид хахууль авдаг /10.0 хувь/, нас, хїйсээр ялгадаг /5.6 хувь/ зэрэг нэлээд ноцтой шалтгаанууд хїний уг эрхийн зєрчлийн їндэс болжээ.

Судалгаанд хамрагдсан 180 гаруй хїний 77,8 хувь нь авч буй цалин тэтгэвэр амьдралд хїрэлцдэггїй гэж хариулсан нь тєрєєс цалин, хєлсийг амьжиргааны  єртєгтэй уялдуулах тухайлсан бодлого боловсруулж явуулах шаардлагатайг  харуулж байна.

Цалин, тэтгэвэр амьдралд нь хїрэлцэхгїй байгаа нь тєр засгаас хамааралтай эсэх талаар юу гэж бодож байгааг Зураг 2.3.2-т харуулав.

Нийт хариулагчдын 65.6 хувь нь цалин тэтгэвэр хїрэлцэхгїй байгаа явдлыг тєр засгаас хїний эрхийг зєрчиж байна гэж їзэж байгаа нь хїмїїс тєдий хэмжээгээр єєрсдийн хїрэлцээтэй цалин хєлс авах эрхээ мэддэгийг харуулж байгаа боловч уг эрхээ хангуулах талаар тєдийлєн амжилт олж чадахгїй байна. Хєдєлмєрийн хєлс, їнэлгээ, амьжиргааны тївшний харьцаа тєвєєс алслагдах тутамд тэнцвэргїй болж байна.

3.4.3. Улсын хэмжээнд буй нийт ажил олгогч ААН, байгууллагад хєдєлмєр, нийгмийн хамгааллын улсын хяналтын албаны хєдєлмєрийн хяналтын хэлтэс 2000 онд 982 ААН-д їзлэг шалгалт хийхэд 2599 зєрчил илрїїлсэн баримт байна.

Тус хяналтын албанд 82 улсын байцаагч ажиллаж байгаагийн аймаг дїїрэг тус бїр бїрт 2 улсын байцаагч ажиллаж байна. /Хєдєлмєр, Нийгмийн хамгааллын улсын байцаагч, Хєдєлмєрийн эрїїл ахуйн улсын байцаагч/

Хєлслєн авагчдын тоотой харьцуулахад хяналтын байцаагчийн тоо їнэхээр цєєхєн байгаа нь зєрчлийг тэр бїр илрїїлэх боломжгїй байгааг харуулна.

2001 оны эхний хагас жилийн байдлаар нийслэлийн шїїх ажлаас їндэслэлгїй халагдсан гэсэн єргєдєл 239 хїлээн авснаас 153 хэргийг шийдвэрлэжээ. Хан-Уул дїїргийн шїїх 2001 оны сїїлчийн хагас жилд 13 хїний маргаан шийдвэрлэсний 10 нь буюу 77.7% нь ажлаас їндэсгїй халагдсан гэж тогтоожээ.

Эдгээрээс їзвэл хєдєлмєрийн харилцааны хїрээнд хууль зїй, эдийн засгийн хувьд давуу байдалтай тал болох ажил олгогч нь ажилтны эрхийг хууль бусаар хєндєх, хязгаарлах явдал тархмал байна.

ДЄРЄВ: ХЇНИЙ НИЙГЭМ, СОЁЛЫН ЭРХИЙН ТЄЛЄВ БАЙДАЛ

Сїїлийн жилїїдэд Олон Улсын гэрээ хэлэлцээр болон Їндсэн хуульд нийцїїлэн нийгэм, соёлын харилцааг зохицуулах хууль тогтоомжуудыг нийтэд нь шинэчилж, нийтийн їйлчилгээг зах зээлийн харилцааны жам ёсонд нийцїїлэн тєлєвшїїлэх талаар олон зїйл арга хэмжээ авсан байна.

4.1. Нийгэм хангамжийн эрх

Їндсэн хуулиар баталгаажуулсан єндєр наслах, хєдєлмєрийн чадвар алдах, тахир дутуу болсон, тэжээгчээ алдсан, хїїхэд тєрїїлэх, асрах болон хуульд заасан бусад тохиолдолд эд, мєнгєний тусламж авах эрхийг нийгмийн халамж, нийгмийн даатгалын багц хуулиар зохицуулж байна. Дээрх ойлголтууд дээр ажилгїй болсон, нэн ядуу, єрх толгойлсон гэх мэт шинэ хїрээ нэмэгдэж иргэд

нийгмийн даатгал, халамжийн сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж авах эрхийн хїрээ єссєн юм.

4.1.1. Манай улсын нийгмийн хамгааллын тогтолцоо нь нийгмийн даатгал, нийгмийн халамж гэсэн хэсгээс бїрдэх болсон ба тїїнд тохирсон хоёр сан бий болгов. Санг сайн дурын, албан журмын даатгал, хураамжийн гэсэн 2 эх їїсвэрээр бїрдїїлэхээр хуульд заасан. Ядуурлыг бууруулах стратегийн завсрын баримт бичигт дурьдсанаар манай улсын хєдєлмєрийн гэрээгээр ажиллагсдын 91.8% нь заавал даатгалд, малчид, хувиараа хєдєлмєр эрхлэгчдийн 22.5% нь сайн дурын даатгалд, хїн амын 92.2% нь эрїїл мэндийн даатгалд хамрагдаж байна. Тэтгэврийн даатгалын сангаас 250,0 орчим мянган хїн тэтгэвэр авагч байгаа бєгєєд тэдний тэтгэврийн дундаж нь 2001 оны байдлаар 18000 тєгрєг байна. Энэ нь дээрх хїмїїсийн наад захын хэрэгцээнд хїрэлцэхгїй бэрхшээл бий. Зарим аж ахуйн нэгж ажиллагчдынхаа нийгмийн болон эрїїл мэндийн даатгалын хураамжийг цалингаас нь суутгадаг хирнээ даатгалын санд шилжїїлдэггїй. Хїн амын бэлэн мєнгєний орлого муудсанаас даатгалын санд орон сууц, барилга байшин, машин техник, эд бараа хїртэл авдаг болсноор даатгуулагчдын эрхийг зєрчиж байна.

Нийгмийн халамжийн санг тєвлєрсєн болон орон нутгийн тєсвєєс олгох хєрєнгє, чєлєєт їлдэгдлийг банкинд хадгалуулсны хїї, байгууллага, хувь хїнээс олгосон хандив, тусламжаас бїрдїїлэхээр хуульд заасан. Энэ нь єрх гэрт їзїїлэх нийтлэг тусламж, эмзэг бїлгийнхэнд зориулсан тусламж їйлчилгээг эрхэлдэг ба тус сангаас хєгшид, тахир дутуу хїмїїс, тэжээгчээ алдагчид зэрэг 30,0 мянга гаруй хїн тэтгэвэр, олон хїїхэдтэй болон нярай хїїхдээ асарч байгаа эхчїїд, єнчин хїїхдїїд зэрэг 200,0 гаруй мянган хїнд тэтгэмж, тусламж олгож, нийгмийн эмзэг хэсгийн 400 гаруй хїнд асрамжийн їйлчилгээг їзїїлж байна.

Тєрєєс нийгмийн халамжийн їйлчилгээнд багагїй зардал гаргаж байгаа боловч, тэр  эрх нь їїссэн иргэн бїрт хїрэлцэхгїй байх хуваарилсан хєрєнгийг албан тушаалтнууд хэмнэх нэрээр танаж хорогдуулах, улмаар иргэд хохирох нь тїгээмэл байна.

- 2001 оны байдлаар Баянгол дїїргийн нийгмийн халамжийн байгууллагаас дунджаар нийт 1200 эх хїїхэд асарсны тэтгэмж авах эрхтэй болсныг тогтоосон.  Гэтэл тєсвєєс тєлєвлєгдсєн 22 сая тєгрєгєєр 900 эхэд хїїхэд асарсны тэтгэмж олгож, їлдсэн 300 эх хаанаас ямар эх їїсвэрээр энэ тэтгэмжийг авах нь тодорхойгїй байна.  /Нийгэм соёлын эрхийн тусгай багийн тайлан 2001 он/

Аймгийн халамж їйлчилгээний тєвийн нябо Мєнхцэцэгийн ярьснаар  халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжийг цаг хугацаанд нь бїрэн єгч чадахгїй байна. Учир нь 2000 оны аймгийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжид 740,0 сая тєгрєгийн хэрэгцээ байхад 545,0 сая тєгрєг батлагдаж иржээ. 2001 оны 10 сарын 01-ээс 5 нэрийн тэтгэмж нэмэгдсэн боловч мєнгє нь орж ирээгїй байна. Уянга суманд хадгаламжийн тэтгэвэр, тэтгэмж 4 дїгээр сараас хойш олгоогїй байна. /Євєрхангай аймгийн судалгааны тайлан 2001 он/

Нийгмийн хангамжийн тєсвийг буруу тооцоолж дутуу баталдгаас иргэд тэтгэвэр, тэтгэмжээ авч чадахгїйд хїрч, хуулиуд хоорондоо зєрчилтэй байна. Нийгмийн халамжийн тухай хуульд “нийслэлээс 1000 ба тїїнээс дээш км алслагдсан газарт байнга оршин суудаг, нийгмийн даатгалын сангаас олгох ЇОМШЄ-ний тэтгэвэр тэтгэмж тєлбєр авах эрх їїсээгїй, нэн ядуу амьдралтай єрхийн тахир дутуу гишїїн эмчлїїлэхээр аймгийн эмнэлэгийн мэргэжлийн комиссын шийдвэрээр нийслэлд ирж буцахад нэг талын унааны зардлыг жилд нэг удаа нєхєн олгоно” гэсэн заалт бий. Гэтэл энэ мєнгийг тєсєвт суулгаагїйгээс єгч, авалцах боломжгїй.

Мєн хуульд жирэмсэн, тєрєх, тєрсний дараахь їед эмчийн зааснаар хийх їзлэг, шинжилгээ, эмчилгээ, їнэ тєлбєргїй байна гэсэн байгаа боловч хэрэг дээрээ бїгд тєлбєртэй болж, иргэдийн эрх зєрчигдєж байна. Жишээлбэл, сїїлийн 4 жилийн байдлаар нийгмийн даатгалын шимтгэлд 1-4 єрєє бїхий 493,3 сая тєгрєгийн 59 орон сууцыг авч тїїнд гол тєлєв удирдах ажилтнууд єєрсдєє орж, їнийг нь тєлєєгїй байна.
/Хєдєлмєр, нийгмийн хамгааллын хяналтын албаны 2000 онд хийсэн хяналт шалгалтын дїнгээс/

4.1.2. Хїн амын 35.6% /1998 оны байдлаар/ нь амьжиргааны баталгаажих  доод тївшнээс доогуур орлогоор амьдарч, нийгмийн халамжийн гадна їлдэж  байгаа хїмїїсийн тоо єссєєр байгаа нь єнєєгийн нєхцєлд тєрєєс уг асуудалд онцгой анхаарах шаардлагатайг илтгэж байна. Ялангуяа шилжин суурьшигсдаар иргэний бїртгэлд ороогїй хїмїїсийн асуудлыг нэн тэргїїнд шийдэх хэрэгтэй болжээ. Эдгээр хїмїїс нь амьдралын элдэв шалтгаанаар тєв суурин руу шилждэг бєгєєд бїртгэлийн хураамж тєлєх чадваргїйн улмаас очсон газраа бїртгїїлж “харъяат” нь болж  чаддаггїй. Їїнээс улбаалан хєдєлмєр эрхлэх, сурч боловсрох, ЭМНХ-ийн тусламж авах, орон сууцаар хангагдах, єлсгєлєнгєєс ангид байх, нийгмийн хангамж хїртэх гэх мэт олон зїйл эрхээ эдэлж чадахгїй байна.

4.2. Эрїїл мэндээ хамгаалуулах эрх

Монгол орны сїїлийн 10 жилд эрїїл мэндийн эрх зїйн аятай орчинг бїрдїїлж, хангах талаар ахиц гаргасан ч гэсэн анхаарах зїйл цєєнгїй байна.

4.2.1. Хїїхдийн эндэгдлийг багасгах

Нялхас ба 5 хїртэлх насны хїїхдийн 1000 амьд тєрєлтєд ногдох эндэгдэл 1989 онд 60,4 байсан бол 2000 онд 31,2 болтлоо буурчээ. Їїнд Засгийн Газраас Дэлхийн эрїїл мэндийн байгууллага, НЇБ-ын хїїхдийн сантай хамтран хэрэгжїїлсэн хєтєлбєрєєр хїїхдийн 90 гаруй хувийг хєхєєр хооллох зэрэг арчилгааны уламжлалт аргыг єргєжїїлсэн зэрэг нь эерэгээр нєлєєлєв.

4.2.2.    Р­С…РёР№РЅ эндэгдлийг бууруулах

Сїїлийн 10 жилээр їзвэл эхийн эндэгдэл 1993 он хїртэл огцом єсєєд аажмаар буурчээ. Тийм огцом єссєн шалтгаан нь амаржихын ємнє, хойно асарч сувилдаг амрах байрын нилээд нь 1990 оноос хаагдсан, эмэгтэйчїїд мэргэжлийн хяналтаас хєндийрсєн зэргээс болсон гэж мэргэжилтнїїд їздэг байна.

“Эх їрсийн эрїїл мэндийг сайжруулах хєтєлбєр”-ийн хїрээнд сургалт зохион байгуулж, эмчилгээ оношлогооны чанар, эмнэлэгийн тоног тєхєєрємж, зайлшгїй шаардлагатай багаж хэрэгсэл, эм тарианы хангамжийг сайжруулснаар эхийн эндэгдэл 1993 оноос буурч эхэлсэн. Гэвч харилцаа холбоо хєгжєєгїй, тїргэн тусламжийн їйлчилгээний чанар муудсан нь уул эндэгдлийн тївшин тууштай буурахгїйн гол шалтгаан болж байна. /Хїний хєгжлийн илтгэл, 2000 он/ Тїїнчлэн сумдын эмч, сувилагч нарын мэргэжлийн ур чадварыг сайжруулах зайлшгїй шаардлагатай байна.

4.2.3. Халдварт євчин, тухайн нутгийн євчин, мэргэжлийн болон бусад євчнєєс урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх, эрїїл мэндээ хамгаалуулах эрхэд онцгой байр суурийг эзэлдэг.

Хїний тоо

Євчний нэрээр	1990	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Вируст гепатит	14278	7877	8198	9394	8042	5249	9235
Улаан бурхан	296	558	123	4	8	10	925
Гахайн хавдар	240	255	436	736	1287	426	874
Халдварт менингит	776	2781	        881	533	303	242	223
Салхин цэцэг	810	401	386	253	375	297	569
Сальмонеллёз	866	360	323	256	239	243	284
Цусан суулга	1930	1589	2294	2146	1261	1383	1657
Бруцеллёз		850	1158	1122	1308	1482	992
РўСЌРјР±С—С—	705	718	810	1291	1329	1093	1647
Хїйтэн	2234	3308	3274	2934	3486	2207	5488
Хамуу	3822	11023	6660	2695	1232	893	530
Сїрьеэ	1664	2543	3104	2723	2806	3221	2983
Бусад	408	450	466	1206	6614	6800	1150
Бїгд	28029	32713	28113	25293	28290	23546	36911

Халдварт євчнєєр євчлєгчдийн тоо 1990 онд 28,0 мянга байснаа 2000 онд 36,9 болсны дотор бэлгийн замын халдварт євчнєєр євчлєгчдийн тоо 2 дахин єссєн байна. Энэ нь цаашид ДОХ-оор євчлєгсєд нэмэгдэх аюулын дохио юм. Халдварт євчин буурахгїй байгаа нь хїн амын дунд ядуурал гїнзгийрч хоол хїнсний ариун цэвэр муудаж байгаатай холбоотой байна.

1990 онд эмнэлгийн тоо 1868 байсан бол 2000 онд 1434, больницийн орны тоо 26,4 мянга байсан бол 17,9 мянга болж буурсан нь эмнэлгийн їйлчилгээний хїртээмж багассан гэсэн хэрэг мєн. 10000 хїнд ногдох их эмч 1990 оноос хойш тєдийлєн буураагїй ч, дунд мэргэжилтэн 1990-1995 онд 61 хувь хїртэл буурч 1996 оноос уг бууралт зогссон байна. Улсын тєсєв ёсоор эрїїл мэндийн салбарт зарцуулах зардал буурсан нь тус салбарын їндсэн їзїїлэлт буурах нэг гол шалтгаан болсон.

4.2.4. Тєрєєс иргэдийнхээ эрїїл мэндийн зардлыг даадаг байсан “социалист тогтолцоотой” харьцуулахад энэ салбарын тєсєв эрс буурсан хэдий ч эрїїл мэндийн даатгалын сангийн тал хувийг иргэд єєрсдєє даах болсноор санхїїжилтийн найдвартай эх їїсвэрийг бїрдїїлэхэд чухал алхам хийв. Тэгсэн хэдий ч хєгжсєн орнуудын тогтолцоог бодвол болхи, иргэддээ хїрч їйлчилж чадахгїй байгаа дутагдал байна. Эрїїл мэндийн даатгалтай євчтєнийг хэвтэж эмчлїїлж байгаа нєхцєлд єєрєєс нь зардал гаргуулах ёсгїй байтал эмчилгээ, эмийн зардал гаргуулах, гаргасан эм, тарианы їнийг буцааж олгохгїй байх, єєр эмнэлэгт шилжин хэвтэх тохиолдолд євчтєнєєс заавал нэмэлт зардал гарах зэргээр иргэдийн эрхийг хохироож байна.

Тєсєв хэмнэх бодлого нь хєдєє орон нутагт ямар гажуудлыг бий болгож байгааг дараах жишээнээс харж болох юм.

- Сумын Засаг дарга, сумын эмнэлгийн эрхлэгч нарын хооронд байгуулах гэрээний їлгэрчилсэн загвар батлах тухай Євєрхангай аймгийн Засаг даргын 1999 оны 18 тоот захирамж гаргасан байна. Уг гэрээний їлгэрчилсэн загварт: Тєсвийн хэмнэлт гаргасан сумын эмнэлгийн эрхлэгчид нийт хэмнэлтийн 1/3-тэй тэнцэх  хэмжээний урамшуулал олгоно, уг урамшуулал нь тїїний 12 сарын цалингаас хэтрэх ёсгїй, 1/3-тэй тэнцэх хэсгийг эмнэлгийн ажилтнуудад урамшуулал болгоно, їлдсэн 1/3-ийг эмнэлгийн їйлчилгээний чанар, хїртээмжийг сайжруулахад зориулсан арга хэмжээнд хоёр тал харилцан тохиролцсоны їндсэн дээр зарцуулах гэсэн заалт оржээ. Иргэн эмнэлэгт хэвтэж эмчлїїлсэн тохиолдолд эрїїл мэндийн даатгалаас эмчилгээний зардлыг авдаг. Эрїїл мэндийн даатгал нь нэг хоносон ч, 10 хоносон ч 22500 тєгрєг байдаг. Дээд шатны байгууллагаас “тєсвєє хэмнэ” єргїй гар гэдэг їїрэг єгдєг учир тєсєв хэмнэх явдал ажлын гол їзїїлэлт болдог. Иймд байгууллагын тєсєв захирагч нар єєрсдийн ажлыг сайн гэж їнэлїїлж их  хэмжээний урамшил хїртэхийн тулд халаалтын хугацааг богиносгох, хоёр хїний хийх ажлыг нэг хїнээр хийлгэх, хоёр удаа хоол єгєх байсан бол нэг удаа єгєх, 5 тєрлийн эм тариа хийх байсан бол 3-ыг єгєх, эмнэлэгт зайлшгїй хэвтэж эмчлїїлэх шаардлагатай євчтнїїдийг эм тариа бичиж гэр рїї нь буцаах гэх мэтээр тєсєв хэмнэж байгаа нь иргэдийн эрїїл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах эрхийг ноцтой зєрчиж байна. /Євєрхангай аймгийн судалгааны багийн тайлан 2001 он/

Їїнээс харахад тєсєв хэмнэх бодлогоос ашиг тус хїртэж байгаа хїн нь ганц эрхлэгч болоод иргэд чанартай, хїртээмжтэй эмнэлгийн їйлчилгээ хїртэх эрх нь хохирч їлдэх болж байна. Угаас хомсхон тєсвийг хэмнэнэ гэдэг нь эрїїл мэндээ хамгаалуулах иргэдийн эрхийг хохироохоос єєр ашиг тус їгїй биз ээ. Эрїїл мэндийн зарим їйлчилгээ їнэ тєлбєртэй болж, ємчийн олон хэлбэр нэвтэрч байгаа нь хїн амд эрїїл мэндийн їйлчилгээг сонгох боломж бїрдїїлж байгаа хэдий ч ядуу хїмїїсийн хувьд энэ їйлчилгээнд хамрагдах боломж буурсан. Чинээлэг хїн амын эрїїл мэндэд зарцуулах зардал ядуу хэсгийнхээс 9 дахин их байгаа болох нь амьжиргааны тївшин тогтоох судалгаанаас харагдаж байна. Мєн ядуучууд, малчид, алс хязгаар нутгийн хїмїїст хїрэх эрїїл мэндийн їйлчилгээ, эмийн хїртээмж бага, эмнэлгийн тоног тєхєєрємж хїрэлцээгїй, чанар муутай байна. Энэ нь тэгш бус байдал даамжирсныг харуулж байна.

Ихэнх аймгуудын багийн эмч нь байргїй, хєдєєгийн малчдад эмнэлгийн тїргэн тусламж їзїїлэхдээ унааны бензин унаа тэрэгний тїлшний мєнгийг авдаг, эмийн хїрэлцээ муу учраас євчтєнєєс єєрєєс нь эм, тариа гаргуулдаг боловч мєнгийг нь олгодоггїй гэх мэтчилэн дутагдлууд нийтлэг байлаа. Тїїнээс гадна хєдєєгийн эмнэлгийн эмч нарын мэргэжлийн ур чадвар сул, эмнэлгийн тоног тєхєєрємж хїрэлцээгїй,  шинжилгээний багаж тєхєєрємжгїйгээс аймгийн тєв, хот суурин газарт очиж шинжилгээ єгч, оношоо тодруулахын тулд их зардал гаргадаг гэх мэтчилэн зєрчлїїд байна.

4.3. Сурч боловсрох эрх

Шинэ Їндсэн хуульд нийцїїлэн Боловсролын тухай хууль (1995), Бага дунд боловсролын тухай хууль (1998), Дээд боловсролын тухай хууль (1995)-уудыг УИХ-аас баталж гаргасан.

4.3.1. Албан боловсрол

А) Сургуулийн ємнєх боловсрол

2000-2001 оны байдлаар 3-7 настай бїх хїїхдийн 70.4% (171942) сургуулийн ємнєх боловсролын їйлчилгээнд хамрагдаагїй байна. /Хєдєєний сумдад 84.1% (114731) Ажиллаж байгаа нийт цэцэрлэгийн 17.9% нь барилгын болон халаалт, дулаан хэвийн бус нєхцєлтэй эрїїл ахуйн наад захын шаардлага хангахгїй байна. /Боловсролын яамны статистик 2001 он/

Б) Ерєнхий боловсрол

Бага дунд боловсролын хуулиар ерєнхий боловсролыг дотор нь бага ба суурь боловсрол, бїрэн дунд боловсрол гэж ангилсан. Сургуульд элсэх насыг 8 байхаар заасан бєгєєд 6-7 настай хїїхдийг сургах нєхцєл бїрдсэн бол элсїїлж болно хэмээн нэмж заасан.

2000 оны байдлаар ерєнхий боловсролын 683 сургуульд 494544 хїїхэд суралцаж байна. Їїнээс тєрийн ємчийн 606, тєрийн бус ємчийн 77 сургууль байна. Сургуульд хамрагдагсдын тївшин бага сургуульд 96,5, дунд сургуульд 80.1 бїрэн дунд сургуульд 45,8 хувь байна.

4.3.2. Сургуулийн хїртээмж

Иргэд сурч боловсрох эрхээ эдлэх анхны нєхцєл бол сургуулийн байр, хїчин чадал, боловсон хїчний хангалтын асуудлыг тєрєєс хангаж єгєх явдал юм.

 

Дээрх графикаас харахад 1990 оноос хойш сургуулийн тоо нэмэгдсэн хандлага ажиглагдаж байна. Гэвч тэдгээрийн 24% болох хєдєєний 130 сургуулийн хичээлийн байр, нийт дотуур байрны 26% болох 91 дотуур байрны барилга, байгууламжийн чанар, халаалтын систем муудсанаас євлийн улиралд ажиллах боломжгїй болсон байна. Хєдєєний ерєнхий боловсролын сургуулиудын барилгын 80% буюу 409 сургууль, дотуур байрны 84.9% буюу 298-д их засвар хийх шаардлагатай болжээ. Ерєнхий боловсролын сургуулийн 14.8% буюу 101 сургууль 3 ээлжээр хичээллэж байна. /БСШУЯ-ны статистик, 2001 он/

Монгол Улсын нийт сургууль 280000 орчим хїїхдийг сургах хїчин чадалтай байхад 2000 оны байдлаар тэр хїчин чадлаар нийт 494544 хїїхэд Ерєнхий боловсролын сургуулийн тоо / ЇСГ, 2000 он, БСШУЯ-ны статистик, 2001/ суралцаж байна. Энэ нь сургуулийн хїчин чадлаас 214544 орчим хїїхдээр буюу бараг 2 дахин илїї хїїхэд хичээллэж байна гэсэн їг. Ийм байдал нь хот суурин газарт илїї их байна. Жишээ нь: Улаанбаатарын 1900-аас дээш хїїхэдтэй 65 сургуулийн 34 нь хэт ачаалалтай байна.

2001-2002 оны хичээлийн жилд нийт 92315 малчдын хїїхэд суралцаж байгаагийн дєнгєж 24 хувь нь дотуур байранд сууж буй бєгєєд їлдэх 76 орчим хувь нь дотуур байр хїрэлцэхгїйгээс гадуур аргалж байна. Энэ нь хєдєєний хїїхдїїдийн сургууль завсардалтыг бууруулах, сургалтын чанар сайжруулахад бэрхшээл учруулдаг аж.

4.3.3. Сургууль завсардалт

2000 оны байдлаар 8-17 насны буюу 8 хїртэлх ангид суралцвал зохих хїїхдийн 13.5% буюу 68155 хїїхэд сургууль завсарджээ. Тїїнчлэн нэгдїгээр ангид элссэн хїїхдийн 16.4% нь бага боловсролыг, 35% нь суурь боловсролыг хугацаандаа эзэмшиж чадахгїй гарч байна гэсэн статистикийг БСШУЯ-аас гаргажээ.

Сургууль завсардах болсон шалтгааныг судлахад амьдралын гачигдлаас болсон гэж 8.6%, сурах дургїйгээс гэж 7%, хєдєє ажил эрхлэхээр гэж 5.1%, суурин газар ажил эрхлэхээр гэж 0.7% нь хариулсан байхад, 79% буюу 10782 хїїхдийн шалтгаан тодорхойгїй їлджээ. “Шалтгаан тодорхойгїй” хїїхдїїдийн суралцахгїй байгаагийн учрыг тодруулах нь тєрєєс сургууль завсардалтыг бууруулах арга замыг тодорхойлох їндэс болно гэж їзэж байна. 2000 оны хїн амын тооллогоор 8-15 насны 502.7 мянган хїїхэд байгаагаас ЕБС-д 433.8 мянга, техникийн болон мэргэжлийн сургуульд 1,0 мянга, их сургууль, коллежид 84 мянга гаруй хїїхэд залуус суралцаж байна.

Сургуульд хамрагдалтын хувь 13.5 буюу суурь боловсрол эзэмших насанд 27,2%-иар буурсны дотор эрэгтэй хїїхдїїд илїї завсардсан  нь анхаарал татаж байна. Бїрэн бус дунд боловсролыг бїх нийтээр албан ёсоор эзэмших ёстой хэдий ч улсын хэмжээнд 2000 оны эхний байдлаар 8-15 насны 68,2 мянган хїїхэд сургуульд суралцаагїйн 42,1 мянга буюу 61,7 % нь хєвгїїд, 26,1 мянга буюу 38,3% нь охид байна. /2000 оны Хїн ам орон сууцны тооллого. ЇСГ. 2001 он, 78 дахь тал/

4.3.4. Мэргэжлийн анхан дунд шатны сургууль

Монгол улс зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж эхэлснээс хойш їйлдвэр, аж ахуйн газрыг тєвлєрсєн журмаар хангадаг мэргэжлийн анхан, дунд шатны боловсролыг задалж, шинэ нєхцєлд зохицуулах хэрэгтэй болсон юм. 1989 онд 31494 хїїхэд энэ салбарт суралцаж байсан бол 1994 онд 7555 болтол буурсан нь энэ хувьслын туйл байв. 2000-2001 оны хичээлийн жилд тєрийн ємчийн 32, хувийн ємчийн 4 мэргэжлийн анхан, дунд шатны сургуульд 12177 хїн суралцаж байгаа нь хамгийн их бууралтад хїрсэн 1994 онтой харьцуулахад суралцагчдын тоо 3870-аар нэмэгджээ.

2000 оны байдлаар бїрэн дунд боловсролын сургуульд нийт 16-17 насны хїїхдїїдийн 45.8%, мэргэжлийн анхан шатны сургуульд 11.4% нь хамрагдаж, 42,8% нь албан боловсролын системд хамрагдахгїй їлдэж буй єнєє їед єєртєє болон улс, хувийн салбарт ажиллах їйлдвэр їйлчилгээний “бага” мэргэжлийн боловсон хїчнийг бэлтгэх асуудал хурцаар тавигдаж байна. Гэтэл иргэд дээд боловсролыг хэт ихээр шїтэх болсон нь сєрєг нєлєєтэй байна. Энэ салбарт хэрэгжїїлж байгаа хєтєлбєр, ажилгїйчїїдийн боловсролын байдлыг судлахад 59.5% нь мэргэжилгїй гэсэн дїн гарсан нь МСЇТд мэргэжилтэй ажилчдыг бэлтгэх шаардлага зайлшгїй байгааг харуулжээ. Одоо сургуулиудын тоног тєхєєрємжийг сайжруулж, багш, боловсон хїчний мэргэжлийн ур чадварыг дээшлїїлж, сургалтын хєтєлбєр, стандартыг зах зээлийн нєхцєлд тохируулан эрчимтэй єєрчлєх зорилт тулгарч байна. Сїїлийн жилїїдэд олон улсын байгууллагуудаас хєрєнгє оруулалт хийх, тусалж дэмжих болсон нь шинэчлэлт, єєрчлєлтєд чухал тїлхэц єгч байна.

4.3.5. Дээд боловсрол

Иргэдийн сурч боловсрох эрхийг хамгаалах тогтолцоонд чухал їїрэгтэй дээд боловсролын тухай хуулиар энэ асуудлыг зохицуулж байна. Уг хуулиар дээд боловсролыг кредит цагаар хэмжигдэх дипломын, бакалаврын, магистрын, докторын гэсэн зэрэглэлтэй болгожээ. Монгол улсад 2000 оны байдлаар 172 Их сургууль, коллежид 84797 оюутан суралцаж байна. Їїнээс 53690 буюу 63.2% нь эмэгтэйчїїд байна.

Оюутан эзлэх бохир хувь

РћРЅ	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Суралцагчид	31434	28209	25225	28084	32774	38361	44088	50961	65272	74025
Р­Рј	19209	17901	16760	19089	22751	26793	30512	31782	42380	47248
Р­СЂ	12225	10308	8465	8995	10023	11568	13576	16179	22892	26777
Сургуульд хамрагдалтын хувь	16.1	13.2	10.9	12.2	14.3	16.3	18.6	21.5	26.4	29.1
Р­Рј	19	16.4	14.3	16.2	19.1	22.4	25.5	28.2	33.1	36
Р­СЂ	12.9	9.8	7.4	8	9.1	10	11.6	14.2	19.2	21.7

/ЇСГ, 2000 он, БСШУЯ-ны статистик, 2001 он/

Оюутнуудыг боловсролын тївшингээр нь їзвэл дипломын сургалтанд хамрагдах оюутны тоо 1990 оноос эрс буурч, 1993 оноос тогтворжиж байна. Бакалаврын сургалтанд байгаа оюутны тоо 1990 оноос єсєж эхэлсэн, харин магистр ба тїїнээс дээш шатны сургалтанд хамрагдах оюутны тоонд огцом єєрчлєлт байхгїй.

4.3.6 Тєрийн ємчийн бус хувийн дээд сургууль

Манай улсад хувийн 134 их, дээд сургууль, коллежид 28064 оюутан суралцаж байна. Тэдгээрт сургуулийн мэргэжлийн баримжааг харахад бизнесийн удирдлага, хууль зїй, хїмїїнлэгийн ухаан, нийгэм эдийн засгийн ухаан, багш сурган хїмїїжїїлэх ухаан гэсэн чиглэлээр 83.5% нь суралцаж байна. Эдгээр мэргэжлийн сургууль єсч байгаа нь сургалтын єєрийн єртєг багатай учраас ашиг ихтэй байдагтай холбоотой бололтой. Гэтэл техник, технологи, баялаг,  їйлдвэрлэл їйлчилгээний салбарт хувийн сургууль ховор ердєє л 16.5% нь суралцаж байна.

Хувийн сургуулиудаас дєнгєж 9 нь магадлан итгэмжлэлийн гэрчилгээ авсан нь хувийн сургуулийн чанарыг илэрхийлж байна. Магадлан итгэмжлэл аваагїй сургуулиудын оюутан тєрийн сангийн зээл, тусламжид хамрагдах “эрхгїй” учир, тус сургуульд суралцаж байгаа оюутнуудын хууль ёсны ашиг сонирхол нь хохирч байна.

4.3.7 Сургалтын тєлбєр

1990-ээд оноос их, дээд сургууль, коллеж тєлбєртэй сургалтын системд орсон билээ. Гэвч тєрєєс сургалтын тєлбєрєє тєлєх чадваргїй иргэдэд сурах боломж олгох зорилгоор сургалтын сан байгуулж, БСШУЯ-ны нэг агентлагт хариуцуулж, єнєєгийн байдлаар энэ сангаас:

• Хєнгєлттэй Р·СЌСЌР»
• Буцалтгїй тусламж
• Сургалтын тєлбєрийн шагнал тус тус олгож байна. Їїнийг зєвхєн магадлан итгэмжлэгдсэн сургуулийн оюутанд дараахь журмаар олгодог байна: Їїнд
• РќСЌРЅ СЏРґСѓСѓ (Р±С—СЃРёР№РЅ амьжиргааны тївшингийн 60%-иас РґРѕРѕРіСѓСѓСЂ орлоготой єрх)
• Малчин (Р±РѕРіРґ шилжїїлснээр 200 хїртэл толгой малтай малчин єрх) 3 Р±Р° тїїнээс РґСЌСЌС€ С…С—С—С…СЌРґ РёС… сургууль, коллежид Р·СЌСЂСЌРі СЃСѓСЂС‡ байгаа Р±РѕР» магадлан итгэмжлэгдсэн сургуулийн єдрийн ангид суралцаж байгаа РЅСЌРі сурагчид РЅСЊ тус тус олгоно.

дипломын болон бакалаврын єдрийн ангид элсэн суралцаж байгаа нэг хїїхдийн сургалтын тєлбєрийг тєрєєс даадаг.

Манай улсад хувийн 150 их сургууль, коллеж магадлан итгэмжлэлгїй учир оюутнууд нь тєрєєс ямар нэгэн зээл, тусламж авч чадахгїй хоцорч байна. Энэ нь ямар нэг байдлаар ялгаварласан, тэгш эрхийн зарчмыг зєрчсєн явдал гэж болно.

4.3.9. Гадаадын их, дээд сургуульд суралцагч оюутнууд Монгол Улс нээлттэй гадаад бодлого явуулах болсноор монголчуудад социалист орнуудын хїрээнээс гадагшилж, хувийн, тєрийн, олон улсын сангийн санхїїжилтээр дэлхийн єнцєг булан бїрт суралцах болсон. 2000 оны байдлаар нийт 24 улсын аспирантур, докторантурт 345 хїн суралцаж байна.

 

ДЇГНЭЛТ

Тєр засаг, тєв орон нутгийн байгууллагуудын болон албан тушаалтны їйл ажиллагаанд хууль ёсыг хэлбэрэлтгїй биелїїлдэг байх, хїний эрхийн аливаа асуудалд туйлын анхааралтай, хїндэтгэлтэй хандах зарчим, чиглэлийг баримтлах нь юу юунаас тулгамдсан асуудал болж байна.

Засаг, тєр, албан тушаалтны їйл ажиллагаа нь бїхэлдээ хїний тєлєє, эрхийг нь баталгаатай хангах нєхцєл бололцоог бий болгоход чиглэгдэж байх нь Їндсэн хуулийн чухал зарчим. Їндсэн хуулийн энэхїї єндєр шаардлагын хїрээнд авч їзвэл тєрєєс иргэдийнхээ ємнє хїлээсэн їїргээ хангалтгїй биелїїлж байгааг илтгэлийн бараг бїх бїлэг, хэсгээс харж болно.

1.     РЇР»Р°РЅРіСѓСЏР° С…С—РЅРёР№ халдашгїй СЌСЂС…РёР№РЅ єнєєгийн Р±РѕРґРёС‚ байдал, тэнд оршиж Р±СѓР№ ноцтой зєрчил дутагдал РЅСЊ РњРѕРЅРіРѕР» дахь С…С—РЅРёР№ СЌСЂС…РёР№РЅ хамгийн С…СѓСЂС† асуудал болж байна. РҐСЌРґРёР№РіСЌСЌСЂ СЌРЅСЌ салбарт хууль Р±СѓСЃ ажиллагаа, дураараа авирлах явдал, СЌСЂС… мэдлээ хэтрїїлэн С…С—РЅРёР№ СЌСЂС…РёР№Рі зєрчдєг талаар удирдлагын аль С‡ тївшинд хангалттай РјСЌРґСЌСЌ, мэдээлэл байдаг боловч РіСЌРј буруутнуудад хариуцлага хїлээлгэх, С…С—РЅРёР№ СЌСЂС… , СЌСЂС… чєлєєг зєрчихтэй тэмцэх, хєндєгдсєн СЌСЂС…РёР№Рі СЃСЌСЂРіСЌСЌРЅ эдлїїлэх тєрийн С—С—СЂСЌРі тэр Р±С—СЂ хэрэгжихгїй байна.

Хуулийн їндэслэлгїйгээр саатуулагдсан, хоригдсон иргэд жил тутамд хэдэн зуугаар тоологдож, урьдчилан хорих байранд иргэдийг биеийн болон оюун санааны дарамт хїчирхийлэлд оруулж, хилсээр хэрэг тулган хїлээлгэдэг, хоригдогсдоор бие биенийг нь зодуулдаг, хорих байр, єрєє тасалгаа нь хуулийн шаардлага хангадаггїй, хїний эрїїл мэнд, амь насанд аюултай євчин, эмгэгийг нєхцєлдїїлж амь насыг хохироодог зэрэг нь алин эрт олон нийтэд ил тод болсон боловч эдгээрийг єєрчлєх талаар бодитой арга хэмжээ авагдахгїй, ам дамжин яригдсаар, ужигран даамжирсаар байна.

2.      Улс тєрийн СЌСЂС…РёР№РЅ салбарт С…С—РЅРёР№ СЌСЂС…РёР№РЅ баталгаа, СЌСЂС… Р·С—Р№РЅ зохицуулалт олон улсын нийтлэг баримт бичгїїдийн тївшинд хуульчлагдсан. Улс тєрийн СЌСЂС…РёР№РЅ С…С—СЂСЌСЌРЅ РґСЌС… С…С—РЅРёР№ СЌСЂС…РёР№РЅ зєрчил РЅСЊ РЅСЌРі талаас РёСЂРіСЌРґ СЌСЂС…СЌСЌ РјСЌРґСЌР¶ хуулиа хїндлэх, РЅРёР№РіРјРёР№РЅ РёРґСЌРІС…Рё санаачилгаас , нєгєє талаас хууль хэрэгжїїлэх С—Р№Р» ажиллагаа, тєрийн байгууллагын ажлын Р·РѕС…РёРѕРЅ байгуулалтын дутагдлаас шалтгаалан гарч байна.

Тєрийн захиргааны албан тушаалтныг намын харьяаллаар ялгаварлаж, олноор нь ажлаас халдаг явдал уламжлал болон тогтох чиг хандлагатай байна. Улмаар энэ нь їйлчилгээний албан тушаалтны хїрээнд орж эхэлжээ.

Эдийн засгийн эрхийн хїрээнд хувийн ємчтэй болох, эзэмших, захиран зарцуулах эрх нээлттэй байгаа боловч хувиараа аж ахуй эрхлэх, їйлдвэрлэл їйлчилгээ явуулахад тєрийн байгууллагын зїгээс хїнд суртал, чирэгдэл ихтэй, зєвшєєрлийн тогтолцоог журамласан хууль гарсан боловч тусгай зєвшєєрлийн тоо тєдийлєн буураагїй байна.

Иргэнд газар ємчлїїлж болох тухай заалт Їндсэн хуульд байгаа хэдий ч энэ тухай хууль гараагїй, зєвшєєрлийн олон шат дамжлага бїхий тогтолцоо бий болсон.

Аж ахуй эрхлэхэд гааль, татварын дарамт их байгаа талаар иргэдийн гомдол, шїїмжлэл их гарч байна.

Нийгмийн їйлчилгээний эдийн засгийн бааз бэхжээгїй, хєрєнгийн нєєц дутагдах болсон нь иргэдийн нийгэм, соёлын эрхийг ханган баталгаажуулахад бэрхшээл учруулж байна. Тєсвийн хїндрэлээс шалтгаалан зарим иргэд нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн эрхээ эдлэхгїй хохирох явдал байна.

Хєдєлмєр хамгаалал, хєдєлмєрийн хууль тогтоомжийн биелэлтэд тавих хяналт хїртээмжгїй, хєдєлмєрлєхтэй холбогдсон эрхийн зєрчил тїгээмэл, хїмїїсийн авч буй цалин хєлс амьдралд хїрэлцэхгїй байгаа нь “ажил хєдєлмєр эрхэлж байгаа хэн боловч хувийн болон ам бїлийнхээ ахуй амьжиргааг хїний зэрэгтэй авч явахад хїрэлцэхїйц … хєлс авах эрхтэй” гэсэн Хїний эрхийн Тїгээмэл тунхаглалын заалтыг зєрчиж байна.

3.      РҐС—РЅРёР№ СЌСЂС…РёР№Рі баталгаатай хангах, албан тушаалтны С—Р№Р» ажиллагаанд РґСѓСЂ зоргын зан авир, араншинг хязгаарлахад хуулийн боловсруулалтын тївшинг сайжруулах, хуулийн С…РёР№РґСЌР», давхардлаас зайлсхийх РЅСЊ чухал ач холбогдолтой байна.

Бусдыг баривчлах, албадан саатуулах, орон байранд нь нэвтрэн орох, нэгжих эрх дархыг есєн хуулиар янз бїрийн ажил мэргэжлийн албан тушаалтнуудад олгосон байх жишээтэй.

Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээний заалтуудыг дотоодын хууль тогтоомжид тусган, хэрэгжих тодорхой механизмыг нарийвчлан тогтоохгїй байх, гїйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагуудын зорилтыг хувь хїний эрх, эрх чєлєєтэй тэнцвэртэй авч їзэхгїй нэг тал руу нь хэлбийлгэх нь байна. Хїний эрхэд халдах, хєндєх хїрээ зааг, їндэслэлийг зєвхєн хуулиар тогтоох асуудалд дутуу хандаж, зарим талаар гїйцэтгэх байгууллагын эрх, їзэмжийн асуудал болгон орхигдуулдгаас Їндсэн хуулийн їзэл санаанд харшилсан хэм хэмжээ, тогтоол шийдвэр гарч мєрдєгдєх явдал байна.

4.      Тєрийн захиргааны байгууллагуудын С—Р№Р» ажиллагаа РЅСЊ РёСЂРіСЌРЅРґ їйлчлэх їйлчилгээний чиг С—С—СЂРіСЌСЌСЃСЌСЌ захиран тушаах, албадах хандлагад автагдсанаас тэнд С…С—РЅРґ суртал, чирэгдэл, СЌСЂС… мэдлээ хэтрїїлэх, хууль зєрчих Р·СЌСЂРіСЌСЌСЂ С…С—РЅРёР№ СЌСЂС… зєрчих С—Р·СЌРіРґСЌР» нийтлэг ажиглагдаж байна.

Тєрийн захиргааны ажилтан, албан тушаалтнуудын хууль эрх, хїний эрхийн мэдлэг боловсрол туйлын хангалтгїй байгааг судалгааны дїн харуулж байна. Ийм байдлын улмаас їндэслэлгїй тушаал, шийдвэр гаргах, дураараа авирлах явдал их гарч байна.

Сїїлийн їед байгууллагын удирдлага єєрчлєгдєхєд шинэ дарга нар  “бїтцийн єєрчлєлт”, “баг бїрдїїлэх” нэрийн дор байгууллагынхаа бїх ажилтнуудыг нэг тушаалаар ажлаас нь халж, эргїїлэн тїївэрлэж ажилд томилдог “журам” хэвшиж тогтох хандлагатай болж байна. Тухайн албан байгууллага, ажлын байр, тєсєв цалин нь байсаар байхад ингэж байгаа нь хуулийг бїдїїлгээр зєрчиж, дураараа авирлаж буйн баримт юм.